Το Κράτος και ο Εφιάλτης του Δημοσίου Χρέους

Γράφει ο Γιώργος Γκορέζης* / e-mail:  ggorezis@yahoo.gr / web: ggore.wordpress.com

Αν και το ιδιωτικό χρέος παίζει σίγουρα κρίσιμο ρόλο στη κρίση που διανύουμε, στη περίπτωση της χώρας μας το κρατικό χρέος είναι το κυρίως πρόβλημα. Το κράτος επιβαρύνθηκε υπέρμετρα μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και τη μεγάλη ύφεση που ακολούθησε, αλλά και εξ αιτίας και των δύο. Αν δεν ληφθούν μέτρα και διορατικές μεταρρυθμίσεις, σε δύο το πολύ δεκαετίες το κράτος θα δίνει την εικόνα ενός γιγαντιαίου τέρατος, ενός λεβιάθαν, που θα καταρρέει κάτω από το βάρος του, καθώς αδυνατεί να τα βγάλει πέρα με το αυξανόμενο κοινωνικό φορτίο μιας γερασμένης κοινωνίας.
Οι σημαντικότερες των μεταρρυθμίσεων στη χώρα αφορούν την περιστολή της φορολογίας για τη κάλυψη των αναγκών σε συντάξεις και υγειονομική περίθαλψη, αλλά η μεγαλύτερη μάχη πρέπει να δοθεί σε χώρους όπως η προώθηση της οικονομίας της γνώσης, η συντήρηση ενός μακρύτερου εργάσιμου βίου, και μέτρα που θα αποβλέπουν σε ένα εξυπνότερο και υγιέστερο κράτος.

Η συνεχιζόμενη άνοδος της μακροζωίας και η πτώση της γονιμότητας διογκώνει τον αριθμό των ηλικιωμένων στον πληθυσμό και συρρικνώνει τον αριθμό των νέων. Καθώς συνταξιοδοτούνται τα μέλη της γενιάς της μεταπολεμικής έκρηξης των γεννήσεων (του λεγόμενου baby boom ), ωθούνται αμείλικτα προς τα πάνω οι δαπάνες για συντάξεις, φροντίδα και υγεία, ενώ παράλληλα μειώνονται οι εργαζόμενοι για να καλύψουν το πρόσθετο κόστος. Τον Ιούλιο 2015 το κράτος πλήρωσε 4.564.104 συντάξεις, εκ των οποίων 2.914.505 κύριες και 1.649.599 επικουρικές. Χωρίς μέτρα και μεταρρυθμίσεις, η δημογραφική αλλαγή από μόνη της θα καταστρέψει τα δημόσια οικονομικά.

Οι πιέσεις που ασκεί η γήρανση πάνω στους προϋπολογισμούς μας αυξάνονται χρόνο με τον χρόνο. Ο μεγαλύτερος ένοχος είναι η υγεία, ενώ το κόστος της μακροχρόνιας φροντίδας αυξάνει τη δαπάνη. Αν θεωρήσουμε δεδομένο ότι οι φόροι παραμένουν αμετάβλητοι, τότε τα μεγάλα ελλείμματα παγιώνονται και το καθαρό κρατικό χρέος εκτινάσσεται, υποβιβάζοντας και διατηρώντας το τυπικό κρατικό ομόλογο στη κατηγορία υψηλού κινδύνου.

Αλλά και στη περίπτωση που το κράτος επεκτείνει το δημοσιονομικό του δυναμικό για να αντεπεξέλθει στις ανάγκες του, στην ουσία το υπονομεύει. Η επιβάρυνση των φορολογουμένων γίνεται όλο και πιο εξαντλητική, η επιχειρηματική δραστηριότητα εξασθενεί, το ιδιωτικό κεφάλαιο τρέπεται σε φυγή, η εμπιστοσύνη του εξωτερικού φθίνει και το κράτος καταρρέει μαζί με την οικονομία. Καθώς η υγεία και η πρόνοια καταβροχθίζουν το μεγαλύτερο μέρος της πίτας, η υστέρηση ανάμεσα στις αυξανόμενες δαπάνες και τα λιγότερο ανθηρά έσοδα οδηγούν ο κράτος ακόμα και στο να παραμελήσει κάποιες βασικές του λειτουργίες, όπως η εθνική άμυνα και ασφάλεια.

Το κράτος μας έχει υποχρέωση να επαναπροσδιορίσει τα καθήκοντα του και να συγκρατήσει τις μελλοντικές δαπάνες. Και αυτό μπορεί να γίνει είτε με προληπτικές μεταρρυθμίσεις, είτε αναγκαστικά. Διανύουμε περίοδο κρίσης δημοσίου χρέους, η κατάσταση είναι απελπιστική και πολλά μπορεί να γίνουν. Η Ελλάδα έδειξε μέχρι τώρα πόσο λίπος μπορεί να συσσωρευτεί σε ένα συνταξιοδοτικό σύστημα, αλλά και να αφαιρεθεί. Οι προβλέψεις του ΟΟΣΑ έδειχναν ότι το συνταξιοδοτικό βάρος θα διπλασιαζόταν από το ήδη υψηλό 11,6% του ΑΕΠ το 2010 σε 24% το 2040. Η έκτακτη χειρουργική επέμβαση που ακολούθησε την επιχείρηση διάσωσης της χώρας το 2010 θα αφαιρέσει το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης, συγκρατώντας τη μόνο σε 2,5 επί πλέον μονάδες.

Τα νέα συστήματα και μεταρρυθμίσεις αρχίζουν να εφαρμόζονται και σε άλλες χώρες της γηραιάς μας Ηπείρου, και έχουν σαν στόχο να κάνουν τις συντάξεις των baby-boomers λιγότερο γενναιόδωρες από εκείνες που απήλαυσαν οι γονείς τους. Η γενική τάση των μεταρρυθμίσεων είναι να εμποδίζεται η αύξηση των εισφορών συμπιέζοντας τις παροχές. Μετά από ένα πρώτο κύμα μεταρρυθμίσεων η αναπροσαρμογή των παροχών γίνεται με βάση τις τιμές. Με το δεύτερο κύμα οι παροχές συνδέθηκαν με το προσδόκιμο ζωής κατά τη συνταξιοδότηση. Και στο τρίτο κύμα μεταρρυθμίσεων ο εργάσιμος βίος παρατείνεται, προκειμένου να επιβραδυνθεί η αύξηση της αναλογίας των συνταξιούχων προς τους εργαζόμενους.

Όσο γερνά ο πληθυσμός μας η τιθάσευση των προϋπολογισμών υγειονομικής περίθαλψης φαντάζει όλο και πιο δύσκολη. Το κράτος των μέσων του 21ου αιώνα πρέπει να λύσει το πρόβλημα που βασανίζει το κράτος των αρχών του 21ου αιώνα, την αδυσώπητη αύξηση της δαπάνης για την υγεία, ανεξαρτήτως της γήρανσης των πληθυσμών. Μελέτη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου διαπιστώνει ότι η ενίσχυση των μηχανισμών της αγοράς είναι το σημαντικότερο μέσο συγκράτησης της υπέρμετρης αύξησης της δαπάνης για την υγεία. Η Ολλανδία, για παράδειγμα, εφήρμοσε από το 2006 την καινοτόμο μεταρρύθμιση του λεγόμενου «ελεγχόμενου ανταγωνισμού» στην υγειονομική περίθαλψη.

Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο της αγοράς για την ελάφρυνση των πιέσεων υγειονομικής περίθαλψης, είναι η αύξηση της αποτελεσματικότητας μέσω της χρήσης της πληροφορικής. Με την τεχνολογική καινοτομία μπορεί να κτυπηθεί αποτελεσματικά  η σπατάλη και η αναποτελεσματικότητα του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, ώστε να μπορούν να επιτευχθούν εντυπωσιακές βελτιώσεις στην περίθαλψη χωρίς να διατεθούν επιπρόσθετοι φόροι.

Είναι φανερό ότι στη χώρα μας στον τομέα των συντάξεων και της υγείας χρειάζεται μια νέα σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, ώστε να περιορισθεί το οικονομικό άνοιγμα από πλευράς κυβέρνησης. Η σύμπραξη αυτή πρέπει να γίνει ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες, και όχι ανάμεσα στο κράτος και τις εταιρείες. Να σταματήσει να αναλαμβάνει ο ιδιωτικός τομέας το αρχικό κόστος επενδύσεων που εντάσσονται στη σφαίρα του δημοσίου, όπως νέα νοσοκομεία και νέοι δρόμοι, που συνέχεια πρέπει να αποπληρωθούν από τους φορολογούμενους. Στο νέο αυτό πλαίσιο σύμπραξης ζωτικής σημασίας είναι η αύξηση της αποδοτικότητας του δημόσιου τομέα, και η προώθηση της οικονομικής μεγέθυνσης. Ένας τρόπος είναι να απομακρυνθεί το κράτος από την φορολογία της εργασίας, που περιορίζει τα κίνητρα, και να στραφεί σε άλλους τομείς, όπως τους πράσινους φόρους, τα τέλη ακίνητης περιουσίας, και τους φόρους κατανάλωσης ευρείας βάσης.

Καθώς ο πληθυσμός μας γερνάει, θα υπάρχει πολιτική προδιάθεση για δαπάνες για τους ηλικιωμένους, αλλά ένα έξυπνο κράτος θα κάνει ακριβώς το αντίθετο. Επειδή αυτός είναι ο τρόπος για να στηριχθούν όλοι. Θεμέλιο της νέας πραγματικότητας πρέπει να αποτελέσει η παιδεία, που βοηθάει για να δημιουργηθεί εξειδικευμένο προσωπικό εργαζομένων, αλλά και τους φτωχότερους ενήλικες να αναπτύξουν νέες δεξιότητες.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι μεγαλύτερης ηλικίας ψηφοφόροι θα χρησιμοποιήσουν την επιρροή τους για να παρεμποδισθούν οι μεταρρυθμίσεις, προκειμένου να προστατεύσουν τα δικά τους συμφέροντα. Όμως οι ηλικιωμένοι δεν θα πάψουν ποτέ να νοιάζονται για τα παιδιά τους και για το μέλλον, και οι πολιτικοί έχουν ιερά υποχρέωση να εξηγήσουν γιατί είναι απαραίτητες οι μεταρρυθμίσεις. Διαφορετικά ο εφιάλτης θα παραμείνει, και στην πορεία θα πάρουμε πολλές ακόμη λαχτάρες.-

*Ο Γιώργος Γκορέζης είναι Υποστράτηγος ε.α., πολιτικός και στρατιωτικός αναλυτής, συγγραφέας.-