Ο Αριστοτέλης ως Διδάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (εισήγηση στο 5ο Διεπιστημονικό Συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία»)

Δρ. Ιωάννης Παρίσης

Θεωρώ σκόπιμο να αναφέρω ότι τα όσα θα πω αποτελούν κατά κάποιο τρόπο, μια σύνοψη του υπό έκδοση βιβλίου μου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ – ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΟΦΥΩΝ, το οποίο έχει προλογίσει ο αγαπητός καθηγητής κ. Κων/νος Νιάρχος, Π΄ροεδρος της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρίας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. (*)

Στη διάρκεια του συνεδρίου, διακεκριμένοι επιστήμονες αναφέρθηκαν ή θα αναφερθούν στη φιλοσοφική σκέψη και το επιστημονικό έργο του μεγάλου φιλοσόφου και την επίδραση που άσκησε στα μετέπειτα φιλοσοφικά και επιστημονικά συστήματα.

Αυτός ο μέγιστος των φιλοσόφων συνδέθηκε με την πιο αινιγματική, την πιο μεγαλειώδη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, τον Αλέξανδρο, αφού υπήρξε ο κύριος δάσκαλός του κατά την εφηβική ηλικία του. Το 343 π.Χ., στους πρόποδες του Βερμίου, στη Μίεζα, συναντήθηκαν ο Σταγιρίτης φιλόσοφος και ο νεαρός διάδοχος του μακεδονικού θρόνου και κατοπινό στρατηλάτη-κοσμοκράτορα.

Συνάντηση δύο μεγαλοφυών, που έμελλε να αφήσουν βαθιά χαραγμένα τα ονόματά τους στην παγκόσμια Ιστορία, για διαφορετικούς βεβαίως λόγους ο καθένας. Ο σοφόςΔάσκαλος, ο ιδρυτής της λογικής, έγινε γνωστός σε όλη την οικουμένη, αναγνωρισμένος μέχρι σήμερα ως ο πανεπιστήμων φιλόσοφος. Ο διακεκριμένος Μαθητής, έξω της Άρκτου και της οικουμένης ολίγου δειν πάσης μεθειστήκει, ανήλιον δε της γης μέρος έμεινεν, όσον ουκ είδεν.

Συνάντηση ευτυχής, δεδομένου ότι πληρούνταν απολύτως οι στοιχειώδεις παιδαγωγικές απαιτήσεις: από τη μια ο καλός δάσκαλος, από την άλλη ο ισχυρός αποδέκτης νους, ο μαθητής. Ένας νέος με υψηλότατη ευφυΐα, που ξεπερνούσε την ανθρώπινη εξυπνάδα, όπως έγραψε ο Πολύβιος. Αναμφίβολα ένας τέτοιος δάσκαλος και ένας τέτοιος μαθητής θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν εξαιρετικό συνδυασμό μέσα στην Ιστορία. Υπήρχε και από την πλευρά του γονιού –του Φιλίππου- θετική διάθεση.

Ο Αλέξανδρος βρισκόταν στην αρχή της εφηβείας, αρκετά ώριμος ωστόσο, αν ληφθούν υπόψη τα όσα επακολούθησαν και ο τρόπος με τον οποίο λειτούργησε, αναλαμβάνοντας πολύ νέος καθήκοντα υψηλής ευθύνης. Ο φιλόσοφος-δάσκαλος, όχι τόσο διάσημος ακόμη, όμως με πολύ καλή φήμη και με σημαντικό κύρος. Κυρίως ως ο πλέον διακεκριμένος μαθητής στην Ακαδημία του Πλάτωνος, από όπου μόλις πριν από 4-5 έτη είχε αποχωρήσει.

Πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης θα βρήκε στον Αλέξανδρο αυτό που αποτελεί τη… «χαρά» κάθε δασκάλου: έναν φιλομαθή μαθητή, με έντονη περιέργεια, ενθουσιασμό για τη μάθηση και προπαντός με υψηλή ευφυΐα και αντίληψη. Πάνω σ΄ αυτά στηρίχθηκε ο φιλόσοφος και μάλιστα φρόντισε να τα αναπτύξει στο έπακρο.

Το ζήτημα των σχέσεων Αριστοτέλη και Αλεξάνδρου, δύο κορυφαίων προσωπικοτήτων της παγκόσμιας Ιστορίας, ο ρόλος που έπαιξε ο πρώτος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του δευτέρου και οι επ’ αυτού επιρροές του, καθώς και η μετέπειτα σχέση τους, ενέχουν εκ των πραγμάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Τι δίδαξε ο Σταγιρίτης στον μετέπειτα κοσμοκράτορα; Ποια υπήρξε η επίδραση της διδασκαλίας του επί του Αλεξάνδρου; Πόσο επηρέασαν οι γνώσεις που του μετέδωσε και οι φιλοσοφικές ιδέες του στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στον τρόπο που λειτούργησε στη σύντομη ζωή του; Πώς ο Αριστοτέλης δημιούργησε έναν «φιλόσοφο κατακτητή» ο οποίος έφερε τον Όμηρο και τους Έλληνες τραγικούς στα βάθη της Ασίας; Σε ποια θέματα ο Αλέξανδρος αμφισβήτησε ή δεν ακολούθησε τις αντιλήψεις του δασκάλου του; Τελικά, επηρέασε ο Αριστοτέλης τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων, της γλώσσας και του πολιτισμού κατά τη νέα εποχή που άρχισε μετά τον Αλέξανδρο;

Μπορούμε, να υποθέσουμε ότι ο Αλέξανδρος δεν θα ήταν ένας «εύκολος» μαθητής. Πνεύμα μεγαλοφυές, ανήσυχο, περίεργο, διεισδυτικό, παρορμητικό, δεν θα ήταν μάλλον εύκολο να αποδεχθεί χωρίς συζήτηση, κάθε τι που δίδασκε ο σοφός Σταγιρίτης. Θα πρέπει να συνέβη κάτι ανάλογο με την περίπτωση του ίδιου του Αριστοτέλη με τον δάσκαλό του Πλάτωνα. Όμως αυτό σίγουρα θα ευχαριστούσε τον φιλόσοφο, αφού θα του έδινε την ευκαιρία για ευρύτερες συζητήσεις και εμβάθυνση της διδασκαλίας του.

Για το τι ακριβώς δίδαξε ο Σταγιρίτης στο νεαρό Αλέξανδρο και τους συμμαθητές του λίγα είναι γνωστά. Ομοίως για τη σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ τους υπάρχουν πολλοί θρύλοι αλλά ελάχιστα στοιχεία. Η δυσκολία για την έρευνα έγκειται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει λεπτομερής καταγραφή της παιδαγωγικής διαδικασίας, του περιεχομένου και των μεθόδων της καθώς και του μέτρου της ανταπόκρισης του Αλεξάνδρου σε αυτή κατά τη διάρκειά της.

Πλέον τούτου, οφείλουμε να δεχθούμε ότι δεν υπάρχει στην παιδαγωγική μία ευθεία γραμμή, ως σύνδεση αιτίου – αποτελέσματος, η οποία να συνδέει τη διδασκαλία με τα αποτελέσματά της, ιδίως σε βάθος χρόνου. Δεν μπορούμε, επομένως, να συναγάγουμε το συμπέρασμα ότι οι τάδε ή δείνα πράξεις του Αλεξάνδρου οφείλονται κατ΄ αποκλειστικότητα ή, έστω, κατά μεγάλο μέρος στη διδαχή του Αριστοτέλη. Μπορούμε, ωστόσο, να διατυπώσουμε εκτιμήσεις, για το κατά πόσον και σε ποιους τομείς η διδαχή συνέβαλε σημαντικά ή όχι στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αλεξάνδρου. Ή επίσης για το κατά πόσο η διαμόρφωση της ηγετικής φυσιογνωμίας του, οφείλεται στην αυτοπραγμάτωση του Αλεξάνδρου, στη βάση όμως, θεμελιωδών γνώσεων και ικανοτήτων, στην ανάπτυξη των οποίων είχε συμβάλει αποφασιστικά ο φιλόσοφος.

Αρκετά στοιχεία προέρχονται από τα έργα, κυρίως, των Αρριανού, Πλουτάρχου, καιΔιογένη Λαέρτιου. Κάποιες επί μέρους αναφορές, άμεσες ή έμμεσες συναντούμε σε κείμενα άλλων συγγραφέων της ίδιας εποχής ή μεταγενεστέρων. Ωστόσο, συμπεραίνουμε πολλά, αφενός από το έργο και τις φιλοσοφικές ιδέες του δασκάλου, αφετέρου από το έργο και τις πράξεις του μαθητή στα χρόνια που ακολούθησαν, καθόσον:

α) Είναι πρόδηλο ότι ο Αριστοτέλης δεν μπορεί παρά να δίδαξε εκείνα τα οποία αποτελούσαν τις επιστημονικές και φιλοσοφικές του ιδέες και διαπιστώσεις, αν και εκείνη την εποχή δεν είχε ολοκληρωθεί ακόμη το τεράστιο έργο του.

β) Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε πολλές περιπτώσεις κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του, οι συμπεριφορές και οι πράξεις του Αλεξάνδρου δείχνουν την επιρροή της αριστοτελικής σκέψης, παρά την ανάπτυξη δικής του ιδεολογίας και αντίληψης.

Κύριο θέμα της διδασκαλίας του νεαρού βασιλόπαιδα πρέπει να ήταν ο Όμηρος και οιΤραγικοί, τα έργα των οποίων αποτελούσαν τότε τη βάση της ελληνικής παιδείας. Μπορεί να θεωρηθεί, επίσης, βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης συζητούσε με τον Αλέξανδρο τακαθήκοντα των ηγεμόνων και την τέχνη της διακυβέρνησης. Είχε άλλωστε τόσα πολλά να του διδάξει για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας ηγεμόνας, και για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να πράττει, φροντίζοντας να τον εξοπλίσει με τις γνώσεις, τις ικανότητες και τις αρετές που θα πρέπει να κατέχει, με στόχο φυσικά την διαμόρφωση ενός ιδανικού ηγέτη.

Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να του δίδαξε την εκτίμηση της δύναμης του νου, την μεθοδευμένη και συστηματική σκέψη, και φυσικά τη λογική, σε όλες τις διαστάσεις της. Ακόμη θα άκουσε ο Αλέξανδρος για τη σημαντικότητα της οργάνωσης καθώς και την ανάγκη εποπτείας και γνώσης των πάντων ώστε να γνωρίζει ποιο είναι το βέλτιστο για το κράτος του αλλά και το στράτευμά του.

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης θα δίδαξε στον Αλέξανδρο τηναρετή –υπό την διανοητική και την ηθική της έννοια, όπως ο ίδιος την όρισε. Επίσης, τη ρητορική, την έρευνα και την επιστημονική οργάνωση, εξασκώντας τον παράλληλα στην παρατηρητικότητα. Επίσης, θα έδωσε βάρος στη χειραγώγηση των παθών του και στη χρήση της δύναμης με μέτρο και φρόνηση. Θα δίδαξε στον Αλέξανδρο τις υψηλότερες ιδέες –τις ακροαματικές- καθώς επίσης και μεθοδολογία πολιτικής και στρατηγικής σκέψης.

Παράλληλα, του ενέπνευσε την αγάπη προς τις τέχνες, την ποίηση και τον ελληνικό πολιτισμό. Όμως πέραν αυτών, τον εμπλούτισε με επιστημονικές γνώσεις στους τομείς των μαθηματικών, της φυσικής, της γεωγραφίας, της κοσμολογίας, της βιολογίας. Ακόμα και με γνώσεις και ιδέες για ζητήματα που σήμερα θα τα εντάσσαμε στον χώρο της γεωπολιτικής.

Ο Αριστοτέλης ανέπτυξε στον Αλέξανδρο και στους συμμαθητές του τις ιδέες του για τηνπολιτεία και τους νόμους που πρέπει να τη διέπουν, ενώπιον των οποίων όλοι οι πολίτες είναι ίσοι. Διότι πίστευε ότι «Όπου μὴ νόμοι ἄρχουσιν, οὐκ ἔστι πολιτεία», αντιθέτως, εκεί ευδοκιμούν οι δημαγωγοί, όπως γράφει στα Πολιτικά.

Ο πλούτος των επιστημονικών γνώσεων, οι αρετές -ηθικές και διανοητικές- και φυσικά η λογική που διδάχθηκε από τον φιλόσοφο, είχαν ευεργετική επίδραση επί του Αλεξάνδρου αφού τον εφοδίασαν με την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα ζητήματα σε όλο το εύρος τους, να αναλύει και να συνθέτει καταστάσεις και να λαμβάνει επιτυχημένες αποφάσεις.

Ευεργετική ήταν επίσης η επίδραση του φιλοσόφου και στο πεδίο της ρητορικής. Είναι γνωστό από τα ιστορικά κείμενα ότι, όταν ο Αλέξανδρος μιλούσε προς το στράτευμά του, ασκούσε μία ακατανίκητη γοητεία και έπειθε εύκολα για τον σκοπό που επεδίωκε. Αυτή η ρητορική δεινότητα, πέραν του προσωπικού χαρίσματος, ήταν καρπός της διδασκαλίας του Αριστοτέλη, ο οποίος πρώτος ανέπτυξε τους κανόνες και την τέχνη της ρητορικής.

Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλές περιπτώσεις της ζωής και της δράσης του Αλεξάνδρου, από τις οποίες διαφαίνεται ή αποδεικνύεται η αριστοτέλεια επιρροή. Θα αναφέρω ενδεικτικά κάποιες:

Ο Αριστοτέλης ενεφύσησε στον μετέπειτα στρατηλάτη μία βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και της μάθησης γενικά, όπως αυτό φάνηκε επανειλημμένως στα χρόνια που ακολούθησαν, κυρίως κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Ο Πλούταρχος γράφει στο έργο του Βίοι Παράλληλοι, ότι ο ζήλος και ο πόθος για τη φιλοσοφία, που από την αρχή εμφυτεύθηκε μέσα του, δεν τον εγκατέλειψαν ποτέ: «Ο μέντοι πρός φιλοσοφίαν ἐμπεφυκώςς καί συντεθραμμένος ἀπ’ ἀρχῆς αὐτῷ ζῆλος καί πόθος οὐκ ἐξεῤῥύη τῆς ψυχῆς».

Όλα αυτά βεβαίως, δημιούργησαν τη βάση της μετέπειτα διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, στη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής, με όλες τις ευεργετικές συνέπειες που είχε αυτό σε πολλά πεδία.

2. Ο Αλέξανδρος εφήρμοσε μία στρατηγική προβολής πολιτισμικής ισχύος, με εξαιρετική επιτυχία. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, μέσα από την προβολή, τη διάδοση, και συχνά την επιβολή πολιτισμικών στοιχείων, επεδίωξε, εκτός των άλλων, την απόκτηση γοήτρου και επιρροής έναντι των κατακτημένων λαών.

Αυτή η στρατηγική δεν προέκυψε βεβαίως ως μία σκέψη ή σχέδιο δράσης κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Πρέπει να είχε προετοιμαστεί με συστηματική επιμέλεια. Αυτό μαρτυρεί η οργάνωση μιας τεράστιας ακολουθίας πάσης φύσεως επιστημόνων, φιλοσόφων, ιστορικών, γεωγράφων, αρχιτεκτόνων, βοτανολόγων, ιατρών, καλλιτεχνών, οι οποίοι αναλάμβαναν συγκεκριμένο έργο στις περιοχές που καταλαμβάνονταν. Προϋπήρχε μάλλον στο μυαλό του Αλεξάνδρου και προετοιμάστηκε δεόντως. Ίσως να την καλλιεργούσε στο μυαλό του κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του από τον Αριστοτέλη, μια και είχε συνεχώς κατά νου την κατά των Περσών εκστρατεία – έστω και αν αυτή υλοποιείτο από τον πατέρα του. Ίσως να υπήρξαν και σχετικές υποδείξεις εκ μέρους του δασκάλου του Αριστοτέλη, ο οποίος, είναι προφανές ότι είχε την φιλοδοξία να προετοιμάσει έναν ηγεμόνα φορέα πολιτισμού.

Όταν ο Αλέξανδρος εξημέρωνε την Ασία, γράφει ο Πλούταρχος, ο Όμηρος διαβαζόταν απ’ όλους, και τα παιδιά των Περσών, των Σουσιανών και των Γεδρωσιών τραγουδούσαν τις τραγωδίες του Ευριπίδη και του Σοφοκλή (…) η Βακτριανή και ο Καύκασος εξαιτίας του Αλεξάνδρου τους θεούς των Ελλήνων προσκύνησαν.

Στην πράξη ο Αλέξανδρος εφήρμοσε αυτό που στη σύγχρονη θεωρία των διεθνών σχέσεων και τη στρατηγική αποκαλείται «ήπια ισχύς» (“soft power”) κάνοντας έναν ευφυή συνδυασμό «σκληρής» και «ήπιας» ισχύος, ο οποίος οδηγούσε στην εφαρμογή μιας στρατηγικής «έξυπνης» ισχύος (“smart power”). Υλοποίησε επίσης, αυτό που σήμερα αποκαλούμε στρατηγική επικοινωνία (strategic communication), η οποία αποσκοπεί στο να δοθεί λύση στο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν oι σύγχρονες ένοπλες δυνάμεις στην επικοινωνία τους με τους λαούς των χωρών στις οποίες επεμβαίνουν.

Όμως, τέτοιου είδους στρατηγικές επιλογές προϋποθέτουν έναν ηγέτη με παιδεία, πλούσιο υπόβαθρο γνώσεων και ικανότητα λογικών συλλογισμών, ανάλυσης των δεδομένων και λήψης ταχέων και επιτυχημένων αποφάσεων. Αυτή την παιδεία και τον πλούτο των γνώσεων που του εξασφάλισε η διδαχή του Αριστοτέλη.

3. Ένας σύγχρονος Αμερικανός, ο Archer Jones, που εξετάζει τη στρατιωτική στρατηγική μέσα από την μελέτη της στρατιωτικής ιστορίας, αναφέρεται στην περί των τεσσάρων αιτίων θεωρία του Αριστοτέλη, υποστηρίζοντας ότι αυτή μπορεί να έχει εφαρμογή, ως αναλυτικό εργαλείο, και στη στρατηγική σκέψη. Εξετάζοντας λοιπόν το ρόλο της στρατηγικής, χρησιμοποιεί το αναλυτικό εργαλείο των «τεσσάρων αιτίων», του Αριστοτέλη, και υποστηρίζει ότι σε μία στρατιωτική επιχείρηση:

• την ύλη αποτελούν οι ένοπλες δυνάμεις,
• τη μορφή συνιστούν το στρατηγικό και τακτικό δόγμα, η περιοχή βάσης και άλλες ρυθμίσεις διοικητικής μέριμνας,
• η επιδεξιότητα (ενέργεια), το «ποιητικό» δηλαδή, αναφέρεται στη στρατιωτική οργάνωση και διοίκηση, και
• ο σκοπός είναι, φυσικά, ο αντικειμενικός σκοπός της μάχης ή του πολέμου.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι πρόκειται για ένα εργαλείο αναλυτικής και μεθοδικής σκέψης που σίγουρα θα ενδιέφερε τον Αλέξανδρο και θα τον βοήθησε στην ανάλυση των ζητημάτων διοίκησης και οργάνωσης, ακόμη και των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Άλλωστε, το σύνολο των διδαχών του Σταγιρίτη συνέτεινε στη διαμόρφωση ενός μορφωμένου στρατηλάτη, ο οποίος θα μπορούσε να λειτουργεί εντός λογικών πλαισίων, αρχών και γνώσεων.

Ο Αλέξανδρος υπήρξε ένας μεγαλοφυής στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης. Τα κατορθώματά του ήταν ασύλληπτα και έξω από τα συνήθη ανθρώπινα όρια. Ως στρατιωτικός ηγέτης διακρίθηκε σε σημείο ώστε να θαυμάζεται μέχρι σήμερα και να αποτελεί κύριο αντικείμενο σπουδής στο πεδίο της τακτικής και της στρατηγικής. Αλλά η κατανόηση της στρατηγικής και η ανάπτυξη στρατηγικής σκέψης προϋποθέτει γνώσεις γεωγραφίας, γεωμετρίας και άλλων επιστημών. Ο Πλάτων στην Πολιτεία του γράφει ότιένας στρατηγός είναι περισσότερο ή λιγότερο ικανός ανάλογα με το εάν είναι ή δεν είναι γεωμέτρης. Θα υποστηρίζαμε, μάλλον χωρίς υπερβολή, ότι η στρατηγική σκέψη του Αλεξάνδρου προηγήθηκε ακόμη και των συγχρόνων θεωριών του χάους και της μη γραμμικότητας στη στρατηγική και τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Ως πολιτικός ηγέτης έβαλε τη δική του σφραγίδα διοικητικής αντίληψης, αλλά και διάδοσης πολιτισμού, απομακρυνόμενος βασικών αντιλήψεων του δασκάλου του, πρωτίστως στον τρόπο διοίκησης της αχανούς αυτοκρατορίας, η οποία φυσικά, δεν είχε καμία σχέση με την «Πόλιν» του ελλαδικού χώρου. Ο δάσκαλός του, όπως και άλλοι διανοητές στην Ελλάδα, είχαν ασχοληθεί με την πολιτική ανάλυση του στενού και κατακερματισμένου ελλαδικού χώρου, χωρίς να έχουν προβληματιστεί σχετικά με τη διοίκηση μιας αυτοκρατορίας, η οποία άλλωστε θεωρείτο «βαρβαρική».

Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η φύση των Ελλήνων ήταν ριζικά διαφορετική από τη φύση των ανατολικών λαών, οπότε υπήρχε διάσταση μεταξύ των ελληνικών πολιτικών θεσμών και της ανατολικής δεσποτείας. Ενώ αυτός υποστήριζε ότι οι Έλληνες, λόγω του υψηλότερου διανοητικού επιπέδου τους και του τρόπου διακυβέρνησής τους, θα μπορούσαν να γίνουν κύριοι της οικουμένης, εάν ήταν ενωμένοι, ο μαθητής του εξέφραζε μία αντίληψη οικουμενικότητας, επιδιώκοντας, να συναποτελέσουν όλοι οι άνθρωποι ένα λαό. Πρόκειται ακριβώς για το κύριο σημείο της διαφοροποίησης του μαθητή από τον δάσκαλο.

Ο Αλέξανδρος βρέθηκε αντιμέτωπος με πρωτόγνωρες καταστάσεις και διαφορετικές συνθήκες, τις οποίες δεν μπορούσε κανείς φιλόσοφος ή στοχαστής να προβλέψει. Άλλωστε, πάντοτε η θεωρητική προσέγγιση διαφέρει από την εφαρμογή στην πράξη. Αντελήφθη στην πράξη ότι, το μερικών δεκάδων χιλιάδων στράτευμά του θα οδηγείτο μονοτελειακά σε εξαφάνιση, εντός μιας απέραντης, άγνωστης και αφιλόξενης έκτασης.

Διεπίστωσε, επίσης ότι, μπορεί μεν οι λαοί αυτής της αυτοκρατορίας να στερούνταν πολιτισμού, όμως η ίδια η αυτοκρατορία διέθετε οργανωτική και διοικητική κουλτούρα, εκφράσεις της οποίας ήταν η σχετική αποκέντρωση με το σύστημα των σατραπειών, η ύπαρξη διοικητικού γραφειοκρατικού μηχανισμού, καθώς και η ύπαρξη στρατιωτικο-διοικητικής αριστοκρατίας. Συνάντησε λοιπόν ένα επίπεδο πολιτισμού, στους θεωρούμενους στην Ελλάδα ως «βαρβάρους».

Έτσι, δεν τους αντιμετώπισε ως Αριστοτέλης συνεβούλευεν αυτώ, τοις μεν Έλλησιν ηγεμονικώς τοις δε βαρβάροις δεσποτικώς χρώμενος, πέτυχε όμως με τον δικό του τρόπο, και πολλές μάχες να αποφύγει και στάσεων υπούλων την ηγεμονίαν (Πλούταρχος).Ενήργησε λοιπόν αντιθέτως προς τις υποδείξεις του δασκάλου του, «κοινός ἥκειν θεόθεν ἁρμοστής καί διαλλακτής τῶν ὅλων νομίζων». Μεγαλοφυής καθώς ήταν, αντιλήφθηκε την πραγματικότητα και προσάρμοσε τις διοικητικές του μεθόδους στα νέα αντικειμενικά και πολιτισμικά δεδομένα της αυτοκρατορίας.,

Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι ο Αλέξανδρος εμφάνισε πιο «ανοικτό μυαλό» στα ζητήματα διοίκησης του κράτους, απομακρυνόμενος από εκείνα που δίδασκε ο δάσκαλός του αλλά και οι άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι της εποχής, «εγκλωβισμένοι» στην ιδέα της Πόλης-Κράτους. Ίσως, ακόμη, συνέβαλλαν σ’ αυτό οι επιρροές που δέχθηκε στην Ανατολή – όπου είχε πολλές και μακρές συζητήσεις, από τους ιερείς και τους φιλοσόφους της Αιγύπτου μέχρι τους γυμνοσοφιστές της Ινδίας. Οπωσδήποτε όμως συνέβαλε η ανάγκη προσαρμογής στην πραγματικότητα, δηλαδή η ανάγκη διοίκησης ενός απέραντου κράτους, με πολλές εθνότητες, θρησκείες, γλώσσες, ήθη και έθιμα.

Τέτοιο άλμα υπέρβασης του δασκάλου σίγουρα απαιτούσε πλούτο γνώσεων, γενικές ικανότητες, αρετές, όλα αυτά που ο ίδιος ο δάσκαλος είχε αναπτύξει με τη διδαχή του. Τα οποία, βεβαίως, καλλιεργήθηκαν και αναπτύχθηκαν περαιτέρω, χάρη στην ευφυία που διέθετε ο μαθητής, ώστε να αναπτύξει ικανότητα πρόσληψης των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, προσαρμογής, αυτοκαθορισμού και οικοδόμησης του εαυτού του – της δικής του αυτοτελούς προσωπικότητας.

Δεν βλέπουμε άραγε ότι στη βάση αυτών των πνευματικών και οργανωτικών επιδόσεων βρίσκεται η συστηματικότητα, η ανάλυση και η σύνθεση που ο μέγας φιλόσοφος διατυπώνει στο Όργανον; Δεν διακρίνουμε εκφράσεις της αριστοτέλειας ηθικής διδασκαλίας; Αλλά προπάντων, δεν είναι εμφανής η εικόνα ενός μορφωμένου ηγεμόνα; Ηγεμόνα με επιστημονική υποδομή σε πολλά πεδία, που του έδιναν τη δυνατότητα αντίληψης της πραγματικότητας, των δεδομένων και των πλαισίων εντός των οποίων όφειλε να δράσει!

Αναμφιβόλως, ο Αλέξανδρος κινήθηκε κυρίως επί των αντιλήψεων του δασκάλου του, ως προς την εν γένει συμπεριφορά και τον τρόπο αντιμετώπισης των διαφόρων καταστάσεων που συναντούσε. Μπορεί η οργάνωση και διοίκηση της αυτοκρατορίας που δημιούργησε να είχε τον προσωπικό του -«αλεξάνδρειο»- χαρακτήρα, μακράν των περί της «Πόλεως» ιδεών του Αριστοτέλη, όμως παντού στη συμπεριφορά του και στον τρόπο που λειτούργησε μπορούμε να διακρίνουμε τα ίχνη της αριστοτέλειας επιρροής.

Υπήρξε ένας επαναστάτης, υπό την έννοια ότι προκάλεσε ανατροπές και άνοιξε νέους δρόμους, ενώ δημιούργησε τη μεγαλύτερη τομή στην όλη περίοδο του ιστορικού βίου της ανθρωπότητος, κατά τον καθηγητή κ. Εμμ. Μικρογιαννάκη, κατά τον οποίο η πιο μεγάλη τομή που άνοιξε ήταν ότι την μέχρι τότε άρχουσα Ασία έναντι της Ευρώπης, σε μία δυαδική Οικουμένη, την αντέστρεψε». 

Τον ηγέτη που πραγματοποίησε αυτή τη μεγάλη τομή στην παγκόσμια ιστορία, δίδαξε, μόρφωσε και διέπλασσε ο Αριστοτέλης. Αυτός δημιούργησε έναν φιλομαθή ηγεμόνα, ο οποίος από την αρχή «πρὸς φιλοσοφίαν ἐμπεφυκὼς καὶ συντεθραμμένος», συνέχισε να σκέπτεται και να λειτουργεί συμφώνως προς τις φιλοσοφικές ιδέες και αντιλήψεις που του ενεφύσησε ο δάσκαλός του. Ο Αριστοτέλης διέπλασσε κατ’ ουσίαν έναν φορέα του ελληνικού πολιτισμού.

Χωρίς την ηθική φιλοσοφία, τη λογική, τη ρητορική, τις γνώσεις της γεωγραφίας, της γεωμετρίας, αλλά και την ποίηση, τη μουσική, τη λογοτεχνία και όλες τις επιστημονικές γνώσεις που του μετέδωσε ο σοφός Σταγιρίτης, θα ήταν μάλλον ένας συνήθης κατακτητής, χαρισματικός μεν, αλλά χωρίς το κατάλληλο πνευματικό και επιστημονικό υπόβαθρο, και την καλλιέργεια που διακρίνει μία συγκροτημένη ηγετική προσωπικότητα.

«Γιατί (γράφει ο Πλούταρχος) ποιος ξεκίνησε με μεγαλύτερες και καλύτερες προϋποθέσεις, δηλαδή την μεγαλοψυχία, την σύνεση, την σωφροσύνη, την γενναιότητα, με τα οποία τον εφοδίασε για την εκστρατεία η φιλοσοφία, και ποιος βάδισε εναντίον των Περσών έχοντας περισσότερα στηρίγματα στα μαθήματα του δασκάλου του Αριστοτέλη παρά στον πατέρα του Φίλιππο;»

Η φιλοσοφία λοιπόν με την οποία τον εφοδίασε ο δάσκαλός του ήταν το ουσιώδες στοιχείο μέσω του οποίου εμπλουτίστηκε ο χαρακτήρας του Αλεξάνδρου με τις «μεγαλύτερες και καλύτερες προϋποθέσεις» για την υλοποίηση της εκστρατείας του.

Στη νέα εποχή που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος, η σφραγίδα του Σταγιρίτη υπάρχει παντού, είναι ευδιάκριτη. Τούτο είναι μάλλον ευνόητο αφού οι ιδέες του και οι επιστημονικές του γνώσεις, που μέσα από την διδασκαλία του μεταβιβάστηκαν στον έφηβο τότε Αλέξανδρο, αποτέλεσαν το πνευματικό υπόβαθρο της προσωπικότητάς του και του ενεφύσησαν, όπως ήδη αναφέρθηκε, βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και του πνεύματος.

«Ο “γιγάντειος νους”, ο κορυφαίος διανοητής και μέγιστος των φιλοσόφων δίδαξε και μόρφωσε τον μέγιστο των στρατηγικών ηγητόρων της παγκόσμιας Ιστορίας, θεμελιώνοντας, μέσω αυτού, την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού», σημειώνει ο καθηγητής Κων. Νιάρχος, στον πρόλογο του βιβλίου μου, που ανέφερα στην αρχή.

Θα κλείσω την εισήγησή μου με μία παράγραφο από μία σχετική αναφορά του σεβαστού ακαδημαϊκού κ. Ευαγγέλου Μουτσόπουλου,: «Τα μαθήματα και οι προτροπές του Αριστοτέλους προς τον Αλέξανδρο και ενίοτε στους παιδικούς φίλους του, αποτελούν, σε ένα μεγάλο μέρος τους, αποσπασματικές αναφορές από το γενικώτερο συγγραφικό – φιλοσοφικό έργο που προσέφερε στις κοινωνίες του κόσμου ο κορυφαίος των επιστημόνων της Γης. Μέσα από τις προτροπές, τις συμβουλές και τα διδάγματα του Μεγάλου Διδασκάλου προς τον επιμελέστερο και πιστότερο Μαθητή στην Ιστορία της παγκόσμιας Εκπαίδευσης, αναδύεται αποκωδικοποιημένη η προσωπικότης του Αριστοτέλους, όχι μόνον ως φιλοσόφου επιστήμονος, αλλά, προ πάντων ως ενός τρυφερού, φιλόστοργου ανθρώπου με ευαίσθητη ψυχή, που μπορεί και διαχωρίζει, λόγω θείας χάριτος, το καλό από το κακό, το χρήσιμο από το άχρηστο, το γαιώδες από το ουράνιο.»

(*) Το κείμενο αυτό αποτελεί την εισήγηση του γράφοντος την 19/10/16, στο στο 5ο Διεπιστημονικό Συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία» που οργανώθηκε από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα αποτελεί εκ των πραγματων την τελευταία προδημοσίευση του υπό έκδοση βιβλίου του γράφοντος ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ – ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΟΦΥΩΝ, το οποίο θα κυκλοφορήσει μέχρι τέλους του Οκτωβρίου 2016.