Τα δύσκολα μονοπάτια της δημοκρατίας και της πολιτικής ελευθερίας. Ο κίνδυνος του πανικού ή εφησυχασμού για τη χώρα μας

Γράφει: Ο Γιώργος Γκορέζης* / e-mail: ggorezis@yahoo.gr / Web: ggore.wordpress.com

Η λέξη δημοκρατία, κάθε χρονιά και κάθε δεκαετία μέχρι το 1989, συμβάδιζε με μια γενική αύξηση της ελευθερίας, καθώς η δύναμη του λαού άνοιγε ρήγμα στο τείχος του Βερολίνου, ανέτρεπε την κομμουνιστική κυριαρχία στην τότε Τσεχοσλοβακία και εξαπλωνόταν σε Νότο και Ανατολή, ώσπου να φανεί στον ορίζοντα το τέλος της ιστορίας. Είχε θριαμβεύσει στην Λατινική Αμερική, όπου οι στρατιωτικές κυβερνήσεις αποτελούσαν βασική ρύθμιση, την Αφρική, όπου οι ελεύθερες πολυκομματικές εκλογές ήταν κάποτε σπάνιο φαινόμενο, και  σήμερα είναι πλέον κάτι το συνηθισμένο. Η Αραβική Άνοιξη το 1911 άνοιξε την προοπτική πολιτικού πλουραλισμού και σε άλλες χώρες από τον Ατλαντικό μέχρι τον Περσικό κόλπο.

Όμως από τούδε και στο εξής η υπόθεση της δημοκρατίας και πολιτικής ελευθερίας θα αποτελέσει ένα μείγμα αντιφάσεων. Όσοι δεν την έχουν, θα κερδίσουν περισσότερη. Όσοι την έχουν θα τη δουν να συρρικνώνεται. Θα σημειώσει πρόοδο σε αυταρχικές χώρες, αλλά θα υποχωρήσει στις ελεύθερες. Σε άκαμπτα πολιτικά συστήματα όπως της Κίνας οι κυβερνώντες παραμένουν ευάλωτοι στη δίψα για ανοιχτό πολιτικό ανταγωνισμό κι ελεύθερη πληροφόρηση. Καθώς οι καταναλωτές ασκούν το δικαίωμα να επιλέγουν που θα δαπανήσουν και οι εργαζόμενοι που θα μεταναστεύουν εντός και εκτός συνόρων, η ιδέα ότι το εθνικό κράτος μπορεί να καθορίζει τι θα βλέπουν, τι θα ακούν ή τι θα διαβάζουν οι κάτοικοι του θα είναι δύσκολο να συντηρηθεί.

Ο αγώνας για την δημοκρατία σήμερα είναι πιο εύκολος από την εφαρμογή της, επειδή η νίκη συγκαλύπτει το πόσο ευάλωτη είναι. Στη πράξη η δημοκρατία είναι ευάλωτη στη χειραγώγηση από τους ανθρώπους του συστήματος, στη διαβρωτική δύναμη του χρήματος, στην απάθεια των ψηφοφόρων, και στις εγγενείς αδυναμίες της όλης ιδέας, κυρίως τις αποτελματωμένες διαδικασίες λήψης αποφάσεων και τον θρίαμβο των ειδικών συμφερόντων. Σαν αποτέλεσμα, σε λίγα χρόνια η δημοκρατία θα έχει μια παράξενη και πρωτόγνωρη γεύση. Είναι σαν τα δημοφιλή προϊόντα, για παράδειγμα διάφορα είδη σάντουιτς, που κάποτε διατίθεντο εύκολα και με παραπλανητικές μεθόδους περιεχομένου στην αγορά, ενώ παρά πολύ συχνά ήταν γεμάτα συστατικά δεύτερης διαλογής και ανθυγιεινές πρόσθετες ουσίες.

Πριν από μια γενιά οι αντίπαλοι του καπιταλισμού χρησιμοποιούσαν τον όρο «σοσιαλισμός» σαν ισχυρή τους ταμπέλα: Η καταπίεση θα δώσει τη θέση της στην ελευθερία, η ανεπάρκεια στην αφθονία, η εκμετάλλευση στην αυτοπραγμάτωση. «Στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του, από τον καθένα με βάση τις δυνατότητες του», ήταν το μαγευτικό τους σύνθημα. Το πρόβλημα προέκυψε όταν προσπάθησαν να το εφαρμόσουν. Ένα πρώτο αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία οικονομιών τροφοδοτούμενων από τον φόβο, όπως της Σοβιετικής Ένωσης. Ένα άλλο ήταν η δημιουργία τροποποιημένων καπιταλιστικών κοινωνιών, όπως τα ευρωπαϊκά κράτη πρόνοιας. Ένα τρίτο ήταν κάποιες καταδικασμένες χώρες που οδηγήθηκαν στο μακελειό (Γιουγκοσλαβία)  ή καταχρεωμένες χώρες που οδηγήθηκαν στην χρεωκοπία.

Οι ιστορικές καταβολές της δημοκρατίας είναι πιο απατηλές και περίπλοκες από εκείνες του σοσιαλισμού. Τον 19ο αιώνα υποδήλωνε μεταξύ άλλων την οχλοκρατία. Πενήντα χρόνια αργότερα αποτελούσε τμήμα της κομμουνιστικής φρασεολογίας. Η σοβιετική ζώνη της Γερμανίας αυτοανακηρύχθηκε «Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας» σε αντιδιαστολή με την «Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας». Στην Αλγερία, το Λάος, τη Βόρεια Κορέα, καλού κακού η ονομασία Δημοκρατία  συνοδευόταν από το πρόθεμα Λαϊκή. Είναι βασικός εμπειρικός κανόνας σήμερα ότι κάθε χώρα που χρησιμοποιεί τον όρο Δημοκρατία στην επίσημη ονομασία της διοικείται από μια αυτοδιοριζόμενη κλίκα ανθρώπων του συστήματος.

Μόλις πρόσφατα έγινε προσπάθεια η δημοκρατία να γίνει γενικά αποδεκτή ως συνώνυμο των ελευθέρων πολυκομματικών εκλογών και της σχετικής πολιτικής ελευθερίας. Οι ελεύθερες εκλογές αποτελούν αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για τη δημοκρατία. Μπορεί να αποτελέσουν προτεραιότητα όταν λείπει κάθε άλλο συστατικό του σύγχρονου και αποδοτικού κράτους δικαίου, όπως συνέβη το 2011 στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης. Και τέτοια συστατικά του κράτους δικαίου μπορεί να είναι κατά περίπτωση φορείς εποπτείας του χρηματοπιστωτικού συστήματος, φορείς προστασίας του καταναλωτή, ο έλεγχος των υπηρεσιών ασφαλείας και τα ατομικά δικαιώματα. Αλλά οι ελεύθερες εκλογές δημιουργούν ίσως τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορούν να προκύψουν όλα αυτά, επ’ ουδενί όμως δεν τα εγγυώνται.

Η δημοκρατία δεν είναι μόνο ένας ασαφής και παραπλανητικός όρος. Εύκολα μεταβάλλεται σε φύλλο συκής για μια κακή διακυβέρνηση. Έχει κατά γενική ομολογία δύο αχίλλειες πτέρνες. Η μία είναι το χρήμα με το οποίο εξαγοράζονται τα πάντα. Από τη πλευρά των επιχειρήσεων φαντάζει λογικό να εξαγοράζονται πολιτικοί, πολιτικά κόμματα, μέσα ενημέρωσης, μελέτες  και άλλα μέρη του πολιτικού φάσματος. Αν δεν παίξεις βρώμικα, θα παίξουν βρώμικα οι ανταγωνιστές σου. Εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην Ευρωπαϊκή Ένωση ανακαλύπτουν ότι είναι επικίνδυνο να αγνοούν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την απόλυτη ταΐστρα του λομπίστα σήμερα.

Δεύτερη μεγάλη αδυναμία της δημοκρατίας είναι η εύκολη χειραγώγηση της. Η επικράτηση στις εκλογές είναι εύκολη υπόθεση αν έχεις τα μέσα ενημέρωσης στο πλευρό σου. Οι κρατικές διαφημίσεις είναι ένα πανίσχυρο εργαλείο κατευνασμού αρχισυντακτών και ιδιοκτητών. Τα πολιτικά κόμματα, τάχα ιδεαλιστικές οργανώσεις, έχουν καταντήσει οιονεί εμπορικά ιδρύματα με ισχυρά πελατειακά δίκτυα. Η αυθαίρετη ανακατανομή εκλογικών περιφερειών για κομματικούς σκοπούς δημιουργεί αργομισθίες για τα «δικά μας» παιδιά και περιορίζει τον κίνδυνο ανατροπής της κατάστασης από ενοχλητικούς ψηφοφόρους.

Σ’ ένα πολιτικό σύστημα που λειτουργεί σωστά οι εκλογές αποτελούν ένα από τα θεσμικά αντίβαρα που περιορίζουν την απληστία και τη φιλοδοξία και προστατεύουν τα δικαιώματα του πολίτη. Σε συνδυασμό με την δυνατότητα αμφισβήτησης των εκλογών, τα στοιχεία αυτά, κυρίως το κράτος δικαίου, η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και η νοοτροπία προάσπισης του δημοσίου συμφέροντος, συνθέτουν εκείνο το είδος πολιτικού συστήματος που έχει καταστήσει τις χώρες της λεγόμενης Δύσης τα καλύτερα μέρη στο κόσμο για να ζει κανείς. Όταν όμως βάζουμε σ’ αυτό το μίγμα μόνο τη ταμπέλα της δημοκρατίας, τότε υποβαθμίζουμε την αξία τους.  Σημαντικά γνωρίσματα του δημόσιου και πολιτικού βίου δεν είναι εύκολο να στριμωχθούν κάτω από αυτήν την ταμπέλα. Το σημαντικότερο απ’ αυτά είναι το κράτος δικαίου. Χωρίς ανεξάρτητα δικαστήρια που λειτουργούν αποδοτικά και γρήγορα, με τίμιους δικαστές και ατρόμητους δικηγόρους, η εκλογική διαδικασία είναι μάλλον απίθανο να αντανακλά τη λαϊκή βούληση, τόσο πριν τις εκλογές, όσο και κατά τη διάρκεια τους και μετά το πέρας τους.

Ο άλλος πυλώνας του πολιτικού βίου είναι αυτό που αποκαλείται πολλές φορές «κοινωνία των πολιτών». Πιο ακριβής και λιγότερο εξαρτημένος είναι ο όρος «νοοτροπία προάσπισης του δημοσίου συμφέροντος». Όταν οι εκλογές είναι άσκοπες, όταν τα δικαστήρια είναι πανάκριβα, βραδυκίνητα και προκατειλημμένα, και όταν τα μέσα ενημέρωσης ούτε γαβγίζουν ούτε μπορούν να δαγκώσουν, τότε η νοοτροπία προάσπισης του δημοσίου συμφέροντος θα παρακινήσει το λαό να δώσει μάχες, που στα μάτια τρίτων φαίνονται μάταιες. Άνθισε σε σταθερές κοινωνίες με μακρά παράδοση πολιτικής σταθερότητας και ελευθερίας, ενώ σε μέρη όπου όποιο κεφάλι δεν μένει σκυμμένο κόβεται, το πολιτικό θάρρος σπανίζει. Οι άνθρωποι μ’ αυτή τη νοοτροπία αδυνατούν να αποσυρθούν στο χώρο της οικογένειας, των φίλων και των λόμπυ. Νοιάζονται και τους κόφτει που τα αυτοκίνητα τρέχουν με μεγάλη ταχύτητα, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν τα παιδιά τους ή τα παιδιά των άλλων, που η ρύπανση καταστρέφει το αγαπημένο τους τοπίο, που οι πολιτικοί δεν εφαρμόζουν τις αποφάσεις των δικαστηρίων και ψηφίζουν αντισυνταγματικούς νόμους, που κλέβουν το δημόσιο χρήμα, ή δεν πληρώνουν πολλά για τους φόρους, Και χρησιμοποιούν αμείλικτους διόδους έκφρασης παραπόνων, μέχρι να καμφθεί η αντίσταση των αρχών. Έχει αποδειχθεί ότι χωρίς την ψυχοφθόρο αυτή διαδικασία της νοοτροπίας προάσπισης του δημοσίου συμφέροντος, η δημοκρατία είναι καταδικασμένη, όπως και το κράτος δικαίου και η δεοντολογική δημοσιογραφία.

Τα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα απειλούνται σήμερα, και αυτό το βλέπουμε ιδιαίτερα στο πολιτικό σύστημα στη χώρα μας,  από δύο μεγάλους κινδύνους. Τον πανικό και τον εφησυχασμό. Ο πανικός κάνει τον άνθρωπο δειλό. Τον κάνει να λαχταρά ισχυρούς ηγέτες και εύκολες λύσεις, να ανησυχεί για το παρόν αντί για το μέλλον και να νοιάζεται περισσότερο για τα ιδιωτικά παρά για τα δημόσια συμφέροντα. Ο εφησυχασμός είναι ακόμα πιο επικίνδυνος, επειδή, όπως ένα βιολογικό ανοσοποιητικό σύστημα εξασθενεί όταν δεν δοκιμάζεται, έτσι και το πολιτικό σύστημα γίνεται νωθρό και ευάλωτο, όταν δεν αντιλαμβάνεται την ύπαρξη απειλής. Ο πολιτικός ακτιβισμός στη περίπτωση αυτή καταντά να ασχολείται με μικρολεπτομέρειες και επουσιώδη θέματα, ενώ η κεντρική πολιτική σκηνή παραείναι βαρετή για να προσελκύσει σημαντικά μυαλά. Μ’ αυτό τον τρόπο οι άνθρωποι της κεντρικής πολιτικής σκηνής συνεχίζουν απερίσπαστοι την ενασχόληση τους σε ατέλειωτα παζάρια για διαδικαστικά θέματα, ή σε θέματα διανομής των χρημάτων των φορολογουμένων, ευνοώντας τη μια πελατειακή ομάδα εναντίον κάποιας άλλης. Και αυτό δεν είναι πραγματική, περισσότερη ή καλύτερη δημοκρατία.-

*Ο Υπτγος Γιώργος Γκορέζης είναι συγγαφέας, αρθρογράφος και πολιτικός- στρατιωτικός αναλυτής.