«Η Ισχύς του Κέντρου Βάρους ή το Κέντρο Βάρους της Ισχύος - Από τον Κλαούζεβιτς στον Κυβερνοπόλεμο»

Δρ. Ιωάννης Παρίσης (*)

Το κέντρο βάρους (center of gravity) είναι το νοητό σημείο ενός σώματος στο οποίο θεωρείται ότι συγκεντρώνεται ολόκληρο το βάρος του. Πιο συγκεκριμένα είναι το σημείο πάνω στο οποίο όλα τα μέρη ενός σώματος ισορροπούν το ένα με το άλλο, έτσι ώστε αν αυτό το σημείο υποστηρίζεται το σώμα παραμένει σε ηρεμία σε οποιαδήποτε θέση.[1]

Ως έννοια στρατηγικής, το κέντρο βάρους, είναι μια αντίληψη που αναπτύχθηκε κυρίως από τον Κλαούζεβιτς στο κλασσικό έργο του «Περί Πολέμου», στα τέλη της δεκαετίας του 1820. Στη σημερινή εποχή το κέντρο βάρους έχει καταστεί και πάλι μία δημοφιλής αντίληψη στρατηγικής, παρά το γεγονός ότι οι απαρχές της πηγαίνουν πίσω στο ξεκίνημα της βιομηχανικής εποχής. Ωστόσο, δεν τίθεται πλέον υπό την στενή έννοια με την οποία την απέδιδε ο Κλαούζεβιτς.

Η αξία του κέντρου βάρους έγκειται στο γεγονός ότι λειτουργεί ως εστιακό σημείο για τον...
προσανατολισμό της πολεμικής προσπάθειας, η οποία βέβαια περιλαμβάνει όλες τις συνιστώσες της ισχύος του κράτους, και όχι μόνο τις ένοπλες δυνάμεις. Η αντίληψη του Κλαούζεβιτς για το κέντρο βάρους στη στρατηγική και την τακτική επηρεάσθηκε από τις επιστήμες των μαθηματικών και της μηχανικής, δεδομένου ότι «μοιράζονται» τις ίδιες ιδιότητες, υπό την έννοια ότι το κέντρο βάρους δεν αποτελεί από μόνο του πηγή ισχύος αλλά ένα σημείο εστίασης όπου ενώνονται φυσικές ή ψυχολογικές δυνάμεις.^[2]

Το κέντρο βάρους παριστά το σημείο ενός αντικειμένου στο οποίο συγκλίνουν οι δυνάμεις της βαρύτητας. Πλήττοντας το κέντρο βάρους με αρκετή ισχύ, θα προκληθεί συνήθως απώλεια της ισορροπίας ή της ηρεμίας του αντικειμένου και τελικά πτώση. Συνεπώς το κέντρο βάρους δεν αποτελεί τόσο πηγή ισχύος όσο παράγοντα ισορροπίας. Ακριβολογώντας, ένα κέντρο βάρους δεν είναι ούτε ισχύς ούτε αδυναμία, αν και η προσβολή του μπορεί να προκαλέσει πλήγμα σε μια δύναμη ή να δώσει στην αντίπαλη δύναμη τη δυνατότητα να εκμεταλλευτεί μια αδυναμία.

Οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις αποδέχονται επίσημα ως κέντρο βάρους εκείνα τα χαρακτηριστικά, τις δυνατότητες, ή τις γεωγραφικές θέσεις και λοιπά στοιχεία ισχύος, από τα οποία ένα κράτος, μια συμμαχία ή μια στρατιωτική δύναμη αποκομίζει ηθική και φυσική δύναμη, ελευθερία δράσης, ή θέληση για δράση»^[3]. Τον ίδιο ορισμό έχει υιοθετήσει και το ΝΑΤΟ^[4]. Αποτελεί κατά συνέπεια το κέντρο βάρους κύριο και κεντρικό χαρακτηριστικό της δομής του αντιπάλου, η προσβολή του οποίου επιφέρει αποφασιστικό αποτέλεσμα και σε ιδανική περίπτωση την ήττα του.

Στο στρατηγικό επίπεδο τα κέντρα βάρους μπορεί να περιλαμβάνουν μια στρατιωτική δύναμη, μια συμμαχία, το φρόνημα του έθνους ή την υποστήριξη του λαού, υπό την έννοια της θέλησης προς αντίσταση, ένα σύνολο κρίσιμων δυνατοτήτων, λειτουργιών ή ακόμα και τον ίδιο τον στρατηγικό σχεδιασμό του αντιπάλου. Είναι γνωστή η φράση του Sun Tzu, («Η Τέχνη του Πολέμου»), ότι: «Η καλύτερη ηγεσία καταστρέφει τα σχέδια του εχθρού. Η επόμενη καλύτερη είναι εκείνη που καταστρέφει τις συμμαχίες του.»

Στο επιχειρησιακό και το τακτικό επίπεδο, τα κέντρα βάρους συνίστανται γενικώς στις κύριες πηγές μαχητικής ισχύος – όπως, για παράδειγμα, σύγχρονες, ευκίνητες ή τεθωρακισμένες μονάδες μάχης, στόλοι, αεροδρόμια, υποδομές – οι οποίες μπορούν να εξασφαλίσουν ή να αποτρέψουν την επιτυχία της αποστολής.

Εν ολίγοις, «φίλιο» κέντρο βάρους θεωρείται το στοιχείο εκείνο – χαρακτηριστικό, δυνατότητα, ή τοποθεσία – που δίνει σε μία στρατιωτική δύναμη τη δυνατότητα να υλοποιήσει τους αντικειμενικούς της σκοπούς. Από την άλλη, ως κέντρο βάρους μιας εχθρικής δύναμης θεωρείται το στοιχείο εκείνο που εμποδίζει φίλιες δυνάμεις στην επίτευξη των αντικειμενικών τους σκοπών. Ο Σουν Τζου αναφέρεται σε ασθενή και ισχυρά σημεία του αντίπαλου, ο εντοπισμός και η εκμετάλλευση των οποίων μπορεί να οδηγήσει σε επιτυχή αποτελέσματα.

Το κέντρο βάρους είναι ένα στοιχείο μέσα στην όλη δομή ή το σύστημα ενός κράτους ή ενός στρατεύματος  το οποίο διαθέτει την απαραίτητη κεντρομόλο δύναμη για να διατηρήσει αυτή τη δομή. Αυτός είναι ο λόγος που ο Κλαούζεβιτς έγραψε ότι ένα πλήγμα που κατευθύνεται κατά του κέντρου βάρους θα έχει το μέγιστο αποτέλεσμα. Σύμφωνα με τον ορισμό του Κλαούζεβιτς, μπορεί οι εχθρικές δυνάμεις να μην εμφανίζουν κέντρο βάρους ή τουλάχιστον να μην παρουσιάζουν κάποιο που να είναι δυνατόν να προσβληθεί. Στις περιπτώσεις αυτές, θα ήταν δυνατή η εστίαση των προσπαθειών στην καταστροφή των κρίσιμων εχθρικών κέντρων.

Που βρίσκεται το κέντρο βάρους; Καταρχήν, βρίσκεται πάντοτε στο σημείο όπου η μάζα είναι συγκεντρωμένη σε μεγαλύτερη πυκνότητα. Είναι το επίκεντρο όλης της ισχύος και της κίνησης, όπου στηρίζεται το καθετί, και το οποίο προκύπτει από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά αμφοτέρων των αντιπάλων. Είπαμε ήδη ότι τα κέντρα βάρους δεν συνιστούν πηγή ισχύος αλλά παράγοντα ισορροπίας, ο δε αριθμός τους εξαρτάται από την κατανομή ισχύος στις αντιμαχόμενες πλευρές καθώς και από την κατάσταση του θεάτρου επιχειρήσεων. Κατά συνέπεια, η πολεμική προσπάθεια, τόσο σε επίπεδο στρατιωτικής στρατηγικής όσο και υψηλής στρατηγικής, πρέπει να συγκλίνει στο κέντρο βάρους του αντιπάλου. Στη δεύτερη περίπτωση – της υψηλής στρατηγικής – μια επιτυχημένη διπλωματική στρατηγική που θα ανέτρεπε πλεονεκτήματα (πχ. συμμαχίες) του αντιπάλου, ή η «ακύρωση» των πηγών κύριου εξοπλισμού του, θα μπορούσε να συνιστά στην ουσία «προσβολή» κέντρων βάρους του αντιπάλου.

Προκειμένου να συμπεριλάβουμε τα κέντρα βάρους του εχθρού στο σχεδιασμό, θα πρέπει να αναρωτηθούμε κατά πόσο μπορούμε να θεωρήσουμε τον εχθρό δρώντα ως ενιαία οντότητα. Αν ναι, τότε θα πρέπει να εντοπίσουμε τα σημεία επαφής μεταξύ των διαφόρων τμημάτων ή στοιχείων ισχύος του εχθρού, προκειμένου να εκτιμήσουμε τι είναι αυτό που τα διατηρεί ενωμένα. Το αποφασιστικό σημείο (decisive point) θα εξαρτάται από τον προσδιορισμό του ή των κέντρων βάρους του εχθρού.

Όπως επισημαίνει ο Κλαούζεβιτς, ο βαθμός ενότητας ο οποίος διαμορφώνεται από τις στρατιωτικές δυνάμεις και τους γεωγραφικούς χώρους στους οποίους πρέπει να δώσουν μάχη, μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα του ενός κέντρα βάρους. Επιπλέον, ακριβώς όπως συμβαίνει στη φυσική, το κέντρο βάρους αναφέρεται σε κάτι που κρατά ενωμένες τις εχθρικές δυνάμεις, επιτρέποντάς τες να δρουν ως ενιαία οντότητα. Αναφερόμενος, μάλιστα, στην αρχή της συγκέντρωσης ισχύος στο αποφασιστικό σημείο, διακρίνει τρία σημεία: α) τον εντοπισμό του κέντρο βάρους, β) τη συγκέντρωση των δυνάμεων, και γ) την ανάγκη διατήρησης μικρότερων επί μέρους επιχειρήσεων, ακόμη και όταν αυτές παρουσιάζουν άλλα κέντρα βάρους. ^[5]

Η θεωρία των κέντρων βάρους δεν αναφέρεται αποκλειστικά στη στρατιωτική στρατηγική και τη διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων, αλλά αφορά και στις υπόλοιπες διαστάσεις της υψηλής στρατηγικής του κράτους. Πράγματι, η αντίληψη του κέντρου βάρους αναπτύχθηκε από τις πολιτικές και οικονομικές συνθήκες του κάθε εμπόλεμου κράτους. Έτσι, στρατηγικούς αντικειμενικούς σκοπούς, στους οποίους ενυπάρχουν αντίστοιχα κέντρα βάρους, μπορούν να αποτελούν:^[6]

§ Οι ένοπλες δυνάμεις του, συμπεριλαμβανομένων όλων των παραγόντων που υπεισέρχονται στην οργάνωση, εκπαίδευση, εξοπλισμό, στρατολόγηση, υποστήριξη, περιοχές βάσης.

§ Η πρωτεύουσα, υπό την έννοια της έδρας της πολιτικής εξουσίας και του κέντρου ισχύος του κράτους,

§ Οι στρατηγικές πρώτες ύλες, κυρίως οι συνδεόμενες με την ενέργεια,

§ Οι σύμμαχοί του. Η καλύτερη ευκαιρία για τη νίκη, γράφει ο Κλαούζεβιτς, βρίσκεται στη διάσπαση των συμμαχιών καθόσον η συνοχή τους είναι εκείνη που παρέχει την αριθμητική υπεροχή. Το επίμαχο σημείο, σχετικά με το κέντρο βάρους το οποίο δημιουργείται σε μια συμμαχία, βρίσκεται στη συνοχή της.

Για τον προσδιορισμό του κέντρου βάρους θα πρέπει να εξετάζονται κάποια κύρια χαρακτηριστικά του πεδίου αντιπαράθεσης και του αντιπάλου, όπως: ο πολιτικός και ο στρατιωτικός σκοπός του πολέμου, η δομή εξουσίας του αντιπάλου, η συνοχή των επί μέρους υποσυστημάτων του, τα αποφασιστικά σημεία (decisive points) και το κατά πόσον η καταστροφή ή, η εξουδετέρωσή τους επιφέρει αποφασιστικό αποτέλεσμα επί του αντιπάλου.

Η εκτίμηση και επιλογή των κέντρων βάρους του αντιπάλου συνιστά σίγουρα ένα όχι εύκολο ζήτημα και διαφέρει σε κάθε εποχή. Δεν είναι μόνο η ικανότητα του ηγέτη να εκτιμήσει και να εντοπίσει τα κέντρα βάρους του αντιπάλου αλλά και τα οπλικά συστήματα και η εν γένει τεχνολογία την οποία αυτός χρησιμοποιεί που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να λειτουργήσει ως «τεχνολογικός αιφνιδιασμός». Από την εποχή του Κλαούζεβιτς, άλλαξαν πολλά, με αποτέλεσμα το θέατρο του πολέμου να αποκτήσει τρεις επιπλέον διαστάσεις – αέρα, διάστημα, κυβερνοχώρο. Αυτά, αλλά και η αυξημένη ακρίβεια και φονικότητα των μέσων, μας οδηγούν στην διαπίστωση ότι ίσως ο πόλεμος δεν είναι πλέον «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα».

Αν στην εποχή του Κλαούζεβιτς το κέντρο βάρους του αντιπάλου, σε μια συγκεκριμένη σύρραξη, εντοπιζόταν για παράδειγμα στο ιππικό, σήμερα μπορεί αυτό να εντοπίζεται στα… κυβερνοόπλα που ο αντίπαλος διαθέτει.

Τα «αξιώματα» που διατύπωσε ο Κλαούζεβιτς υποδεικνύουν ως κύρια προϋπόθεση της νίκης, την μάζα – υπό την έννοια της συγκέντρωσης σχηματισμών στρατευμάτων και πυροβόλων. Για την επίτευξη της νίκης, συμβουλεύει, ένα στράτευμα πρέπει να συγκεντρώνει την μάζα των δυνάμεών του στο κέντρο βάρους του εχθρού. Αυτή βέβαια η άποψη  βρίσκεται σε ευθεία γραμμή με τη σαφή θέση του Κλαούζεβιτς ότι «το μόνο μέσο για την επίτευξη του σκοπού του πολέμου είναι η σύρραξη».

Σε αντίθεση με τον Κλαούζεβιτς, ο οποίος πίστευε ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις του εχθρού «πρέπει να τεθούν σε τέτοιες συνθήκες, ώστε να είναι ανίκανες να εξακολουθήσουν τη σύρραξη»,  και υπό την έννοια αυτή η καταστροφή των ενόπλων δυνάμεων του εχθρού είναι ο μοναδικός σκοπός του πολέμου^[7], νεότεροι στρατηγιστές, όπως οι Liddell Hart και John Keegan, θεωρούν ότι η στρατηγική πρέπει να αποσκοπεί στο να προκαλέσει τη μάχη κάτω από τις πιο ευνοϊκές συνθήκες.^[8] Και όσο πιο ευνοϊκές είναι οι συνθήκες, τόσο πιο περιορισμένη αναλογικά θα είναι η μάχη, συνεπώς και οι απώλειες.

Κατά συνέπεια, η τελειοποίηση της στρατηγικής θα ήταν να προκαλέσει ένα αποφασιστικό αποτέλεσμα χωρίς σοβαρή μάχη.^[9] Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο, το 1940, οι Γερμανοί απέκοψαν και παγίδεψαν την αριστερή πτέρυγα των Συμμάχων στο Βέλγιο, μετά την αιφνιδιαστική διάσπαση που πέτυχε ο Guderian στο κέντρο της συμμαχικής διάταξης, εξασφαλίζοντας τη γενική κατάρρευση των συμμαχικών δυνάμεων.

Ο Λίντελ Χαρτ εξέφραζε την άποψη ότι η θεωρία του για την έμμεση στρατηγική ενισχύονταν από την είσοδο των πυρηνικών όπλων, η οποία καθιστούσε τις θεωρίες του Κλαούζεβιτς περί ολοκληρωτικού πολέμου, άχρηστες. Η βασική ιδέα της έμμεσης προσέγγισης είναι η αναζήτηση της «Αχίλλειας πτέρνας» του εχθρού και η προσβολή της με ταχύτητα προκειμένου να εξασφαλισθεί άμεση και αποφασιστική νίκη. Προσπαθώντας να παρουσιάσει την ανωτερότητα των ιδεών του, επικρίνει τον Κλαούζεβιτς για παραπλανητικές θεωρίες περί πολέμου που «οδήγησαν στην τρομερή απώλεια ζωών κατά τη διάρκεια του Α’ΠΠ», αναφερόμενος ειδικώς στην εσφαλμένη υπόδειξη της καταστροφής της εχθρικής ισχύος ως του σκοπού του πολέμου.

Γράφει σχετικά ο Χαρτ: «Ο Κλαούζεβιτς δεν συνεισφέρει νέες ή αξιόλογες προοδευτικές ιδέες στην τακτική ή τη στρατηγική. Ήταν ένας διανοούμενος που κωδικοποίησε έννοιες παρά ένας δημιουργικός ή δυναμικός διανοούμενος».  Για την κατηγορία αυτή έχει γραφεί ότι ο Λίντελ Χάρτ διαστρεβλώνει τον Κλαούζεβιτς σχετικά με την καταστροφή των ενόπλων δυνάμεων του εχθρού ως κύριου σκοπού του πολέμου και έχει εκφραστεί η γνώμη ότι ο πρώτος ουσιαστικά διατυπώνει την άποψη του δευτέρου στη θεωρία του περί εμμέσου προσεγγίσεως[10].

Οι σύγχρονες στρατηγικές αντιλήψεις κινούνται πράγματι προς την κατεύθυνση του περιορισμού της συμπλοκής.  Κύριος εκφραστής της αντίληψης αυτής ήταν ο Αμερικανός σμήναρχος John Boyd (1927-1997) ο οποίος έγινε γνωστός για το μοντέλο λήψεως αποφάσεων το οποίο καθιερώθηκε ως κύκλος του Boyd ή κύκλος OODA (Observe, Orient, Decide,  Act), με στόχο να «λειτουργεί εντός των κύκλων λήψης αποφάσεων του αντιπάλου» προκαλώντας αρχικά σύγχυση, στη συνέχεια ανατροπή της ισορροπίας και της συνοχής του και τέλος πανικό στα κλιμάκια διοίκησης του εχθρού. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, ο Boyd κωδικοποίησε μια οργανωτική αντίληψη που βασίζεται στην ευκαμψία και την ευκινησία.^[11]   

Η βασική ιδέα του Boyd - και η συνεισφορά του στη σύγχρονη στρατηγική σκέψη, είναι ότι το κλειδί για τη νίκη βρίσκεται στην ικανότητα να δημιουργεί κανείς καταστάσεις μέσω των οποίων μπορεί να λάβει τις κατάλληλες αποφάσεις ταχύτερα από τον αντίπαλό του. Στη διάρκεια περίπου δέκα ετών, από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι τον θάνατό του ο Boyd (ως απόστρατος – σύμβουλος του Πενταγώνου) εργάσθηκε πάνω στο μοντέλο που δημιούργησε με τίτλο «Πρότυπα Σύγκρουσης» (“Patterns of Conflict”) που έμελλε να επηρεάσει καθοριστικά τη στρατηγική αντίληψη των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων. Ένας από τους βιογράφους του, σημειώνει: «Όταν οι αμερικανικές δυνάμεις εισέρχονταν το 2003 στη Βαγδάτη χωρίς μάχη, όλοι γνώριζαν ότι ο πραγματικός νικητής ήταν ο John Boyd, κι’ ας είχε πεθάνει πέντε χρόνια πριν».

Ο Tommy Franks, ταξίαρχος στην Επιχείρηση Desert Storm, στον πόλεμο κατά του Ιράκ το 1990-91, και μετέπειτα Διοικητής της Κεντρικής Διοίκησης, εστιάζει στις νέες τεχνολογίες και «διορθώνοντας» κατά κάποιο τρόπο τον Κλαούζεβιτς, γράφει ότι, «η νίκη στην επιχείρηση Desert Storm απέδειξε ότι η ταχύτητα εμπεριέχει την μάζα».[12] Άλλοι πήγαν ακόμα παραπέρα, διατυπώνοντας την άποψη ότι οι αναπτύξεις στην τεχνολογία της πληροφορικής θα αφαιρέσουν την «σκόνη» και η «αβεβαιότητα» που περιβάλλουν το πεδίο της μάχης – αυτά που ο Κλαούζεβιτς είχε αποκαλέσει «τριβή» (friction).

Επανερχόμενοι στη θέμα του κέντρου βάρους, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η τεχνολογία και οι σύγχρονες στρατηγικές αντιλήψεις αποτελούν διαφορετικές εκφράσεις της ισχύος, διαμορφώνοντας διαφορετικά δεδομένα. Τόσο η υψηλή στρατηγική, στο επίπεδο της κυβέρνησης του κράτους, όσο και η στρατιωτική στρατηγική που εφαρμόζεται στο θέατρο επιχειρήσεων, έχουν να αναζητήσουν πολλαπλά κέντρα βάρους. Για παράδειγμα, μια κυβερνοεπίθεση σε ζωτικά κέντρα του αντιπάλου, ακόμη και χωρίς να υπάρξει έναρξη επιχειρήσεων, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την κατάρρευση των κύριων αμυντικών συστημάτων του. Φυσικά χωρίς την αιματοχυσία που η εποχή του Κλαούζεβιτς απαιτούσε.

(*) Ο Ιωάννης Παρίσης είναι Υποστράτηγος ε.α., Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης και Πρόεδρος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (www.acastran.org)

---

[1] The Reader’s Digest Great Encyclopaedic Dictionary, The Reader’s Digest Association Ltd and Oxford University press, London, Montreal and Cape Town.

[2] Antulio J. Echevarria II, “Reining in” the Center of Gravity Concept”, Air & Space Power Journal - Summer 2003, Air University, US Air Force.

[3] Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, Joint Publication 1-02, 2011, US DoD.

[4] AAP-6(2011) NATO GLOSSARY OF TERMS AND DEFINITIONS OF MILITARY SIGNIFICANCE FOR USE IN NATO.

[5] Hew Strachan, Carl von Clausewitz’s. ON WAR: A Biography, Atlantic Books, London 2007, σ. 132.

[6] Antulio J. Echevarria II, “Reining in” the Center of Gravity Concept”, Air & Space Power Journal - Summer 2003, Air University, US Air Force.

[7] Clausewitz, Περί του Πολέμου, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 57-58.

[8] Αρκετές από τις απόψεις του Κλαούζεβιτς έχουν αμφισβητηθεί από νεώτερους μελετητές, όπως οι Liddel Hart, John Keegan. Βλέπε: Liddell Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσέγγισης, Βάνιας, 1995, John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, Νέα Σύνορα – Λιβάνη, Αθήνα, 1997, Liddell Hart, The Ghost of Napoleon, Greenwood Press, 1980 (πρωτοεκδόθηκε το 1933). Επίσης, σχετικά με την αντίθεση του Liddell Hart σε πολλές από τις θέσεις του Κλαούζεβιτς, στο Raymond Aron, Σκέψεις επί του πολέμου – Κλαούζεβιτς.

[9] Η επίτευξη της νίκης χωρίς εμπλοκή σε αποφασιστική μάχη ή ακόμα με την αποφυγή της μάχης, διαχέεται σε όλο το σύγγραμμα του περίφημου Κινέζου φιλοσόφου και στρατηγού Σου Τζου «Η τέχνη του πολέμου» (περ. 500 πΧ).

[10] Brian Bond, Liddell Hart: A Study of his Military Thought, Biling & Sons Ltd, Worcester, 1991, σ. 38. Επίσης, βλ. σχετικά στο John J. Mearsheimer, Liddell Hart and the Weight of History, Cornell University Press, Ithaca, 1988.

[11] Chester W. Richards, A Swift, Elusive Sword - What if Sun Tzu and John Boyd Did a National Defense Review, May 2001, Center for Defense Information.

[12] Tommy Franks and Malcolm McConnell, American Soldier, N. York, Regan Books,2004, s. 165.