Έλληνες Αρβανίτες - Όλη η αλήθεια!!!

Ομιλία του Κωνσταντίνου Μπίμπιζα - Πίνη Ταξιάρχου Π.Α ε.α (Τάξεως 1982) στο 4ο Αρβανίτικο αντάμωμα

Αιδεσιμολογειότατε, Κύριε Δήμαρχε, κυρίες και κύριοι Δημοτικοί Σύμβουλοι, Αξιότιμε Πρόεδρε και αξιότιμα μέλη του Δ.Σ της Ένωσης Λιοσωτών Ιλίου αγαπητοί πρόεδροι και μέλη των συλλόγων που βρίσκεστε στο 4ο Αρβανίτικο αντάμωμα, αγαπητοί συμπατριώτες, ΜΙΡ ΕΡΔ.

Είναι μεγάλη τιμή για μένα και για τον Παραδοσιακό – Λαογραφικό Σύλλογο Καματερού «ΤΟ ΓΙΟΡΝΤΑΝΙ», του οποίου είμαι μέλος του Δ.Σ, να ορισθώ από την Ένωση Λιοσωτών Ιλίου ως ομιλητής στο 4ο Αρβανίτικο αντάμωμα που κάθε χρόνο με επιτυχία και πολύ μεγάλο μεράκι διοργανώνει η Ένωση Λιοσωτών Ιλίου. Εκτός από την τιμή νιώθω και συγκίνηση, καθόσον ο αείμνηστος παππούς μου ήταν Κατωλιοσώτης, γαμπρός στο Καματερό. Το θέμα της σημερινής μου παρουσίασης είναι «ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΟΛΗ Η ΑΛΗΘΕΙΑ».

Πολλά κατά καιρούς είναι τα όσα ακούγονται σχετικά με την καταγωγή των Αρβανιτών.

O μεγαλοϊδεατισμός στα Βαλκάνια είναι μια παλιά και μάλλον βαριά ασθένεια που υποτροπίασε στο ποδοσφαιρικό παιχνίδι ανάμεσα στη Σερβία και την Αλβανία, όπου εμφανίσθηκε η «σημαία» της λεγόμενης Μεγάλης Αλβανίας. Σε αυτή την υποτιθέμενη σημαία η γειτονική μας χώρα φθάνει μέχρι τη Θεσπρωτία!!!!!! Όσον αφορά στις διεκδικήσεις σε βάρος της χώρας μας, αυτές δεν προκύπτουν μόνο από το «θέμα των Τσάμηδων», αλλά και από την προσπάθεια να παρουσιάσουν τους Αρβανίτες της Ελλάδας ως μειονότητα με αλβανική εθνική συνείδηση.

Από την εποχή του κομμουνιστικού αθεϊστικού καθεστώτος στην Αλβανία, η γειτονική χώρα επιχειρεί με προπαγανδιστικό τρόπο να διεκδικήσει τους υπερήφανους Έλληνες Αρβανίτες ή ορθότερα, τους αρβανιτόφωνους συμπατριώτες μας. Επειδή στην εποχή μας είναι απαραίτητο να ξέρουμε την Ιστορία μας και επειδή οι προπαγάνδες και οι σκοπιμότητες καθίστανται έντονες και διαβρωτικές, θεωρώ πολύ χρήσιμο το πρόσφατο βιβλίο του Κώστα Καραστάθη με τίτλο: «Έλληνες από το Αρβανον» και υπότιτλο «Η αλήθεια για την ταυτότητα των Αρβανιτών εποίκων μας». Η ιστορική αυτή μελέτη του διακεκριμένου και πολυβραβευμένου συγγραφέως και εκπαιδευτικού, έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις ΑΘΩΣ το 2014 και δίνει τη δυνατότητα σε όλους μας, ειδικούς και μη, να μάθουμε περισσότερα για την καταγωγή τους, τη συνείδηση τους και το γλωσσικό τους ιδίωμα.

Οι Αρβανίτες είναι απόγονοι μεταναστών από τη σημερινή Βόρειο Ήπειρο, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, της Πελοποννήσου και σε νησιά του Αργοσαρωνικού από τα τέλη του 13ου αιώνα έως τον 15ο αιώνα, μετά από προσκλήσεις Βυζαντινών Αυτοκρατόρων και Δεσποτών (Δυναστεία Παλαιολόγων), καθώς και των Καταλανών και των Βενετών που κατά διαστήματα κυριαρχούσαν σε αυτές τις περιοχές.

Φυλετικά και γλωσσικά συγγενεύουν με τους Τόσκηδες, Ελληνικά φύλα της Ηπείρου, οι οποίοι ζώντας ανάμεσα σε Αλβανικά φύλα υιοθέτησαν και προσάρμοσαν στις ανάγκες τους την Αλβανική γλώσσα, αναμειγνύοντας και στοιχεία από την Ελληνική, δημιουργώντας έτσι την αρβανίτικη διάλεκτο. Χαρακτηριστική είναι η έντονη διαφοροποίηση τους με τους Γκέγκηδες, τη φυλή της Βόρειας Αλβανίας, τόσο γλωσσικά όσο και πολιτισμικά, ενώ πρέπει να τονιστεί ότι στο λεξιλόγιο τους δεν συμπεριλαμβάνεται οι όροι «Σκιπτάρ» και «Σκιπερία», εθνικές ονομασίες των Αλβανών και της Αλβανίας αντίστοιχα.

Οι Αρβανίτες παράλληλα θεωρούνται ως οι Δωριείς του νεώτερου Ελληνισμού και όχι άδικα αφού, με το αρχαίο Ελληνικό αυτό φύλο παρουσιάζονται πολλές ομοιότητες στην κοινωνική και πολιτισμική ταυτότητα.

Πρωτοαναφέρονται στο βιβλίο της Άννας Κομνηνής, "Αλεξιάδα". Το βιβλίο ασχολείται με τις ταραχές στην περιοχή του 'Αρβανου (απ' όπου και πήραν το όνομα τους) τις οποίες προκάλεσαν οι Νορμανδοί κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πατέρα της, Αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού (1081 -1118). Στο βιβλίο «Ιστορία» (1079 -1080 μ.Χ.), ο Βυζαντινός ιστορικός Μιχαήλ Ατταλιάτης ήταν ο πρώτος που ανέφερε τους Αλβανούς, φυλή προερχόμενη από τον Καύκασο, ως έχοντες λάβει μέρος σε εξέγερση εναντίον της Κωνσταντινούπολης το 1043 μ.Χ. και τους Αρβανίτες ως υποτελείς του Δούκα του Δυρραχίου.

Όταν δημιουργήθηκε το Δεσποτάτο της Ηπείρου στις αρχές του 13ου αιώνα, Αλβανοί μισθοφόροι πολεμούσαν με το μέρος του εναντίον των Σλάβων και των Βενετών. Για τις υπηρεσίες που προσέφεραν κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων, η Αλβανική αριστοκρατία μόνο πήρε σημαντικούς αυλικούς τίτλους.

Αυτοί οι Αλβανοί αριστοκράτες τοποθετούνταν επικεφαλής πολλών περιοχών, διαβρώνοντας έτσι σταδιακά το παλιό βυζαντινό διοικητικό σύστημα. Από παραδοσιακοί πατριαρχικοί αρχηγοί μεταλλάσσονταν σε άρχοντες και το καινούργιο καθεστώς που επέβαλλαν στη γη αποστερούσε την περιουσία από τους κατοίκους που συχνά έχαναν και την ελευθερία τους πωλούμενοι ως σκλάβοι.

Προσπαθώντας να ξεφύγουν από την νέα αυτή κατάσταση, οι Αρβανίτες υποχρεώθηκαν να αποκτήσουν νομαδικές συνήθειες. Βλέπανε τη μετανάστευση ως μοναδική λύση στα προβλήματα που δημιουργούσε η μονοπώληση των εδαφών από τους Αλβανούς άρχοντες, που γίνονταν όλο και πιο βίαιοι. Πέρα όμως από τις μεταβολές αυτές που τάραξαν σε βάθος την κοινωνία τους, μία ακόμη αιτία εκπατρισμού αποτελούσε πλέον και η οθωμανική εισβολή.

Οι πηγές αναφέρουν ότι η δια θαλάσσης μετανάστευση άρχισε δειλά γύρω στο 1280, ενώ οι χερσαίες μεταναστεύσεις πρέπει να τοποθετηθούν στα τέλη του 13ου αι. αφού υπάρχουν αναφορές για παρουσία Αρβανιτών στη Θεσσαλία γύρω στα 1315. Οι Αρβανίτικες μεταναστεύσεις σταμάτησαν γύρω στο 1600 μ.Χ.

Από τότε οι Αρβανίτες παρουσιάζονται ως γνήσιοι νομάδες, και τους συναντούμε από τη Θεσσαλία ως την Αττική και από την Ακαρνανία ως τα νότια της Πελοποννήσου, φέρνοντας μαζί τους και τα προτερήματα τους ως γεωργοί, ενώ χρησιμοποιήθηκαν τόσο από το Δεσποτάτο του Μυστρά, όσο και από τους Βενετούς ως μισθοφόροι στρατιώτες.

Να σημειωθεί ότι οι Αρβανίτικοι πληθυσμοί ήταν και παρέμειναν πιστοί στην Ελληνική Ορθοδοξία, αντίθετα με τους Αλβανούς που ασπάστηκαν θρησκείες ή δόγματα, όπως ο Μουσουλμανισμός και ο Ρωμαιοκαθολισμός ανάλογα με τα δικά τους συμφέροντα.

Οι Αρβανίτες έπαιξαν κυρίαρχο και ουσιαστικό ρόλο τόσο κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 όσο και στη διαμόρφωση του Ελληνικού κράτους στη συνέχεια.

Οι Σουλιώτες οι οποίοι αποτελούσαν ένα τμήμα των Αρβανιτών, το 1821 συμμάχησαν με τον παλιό τους εχθρό τον Αλή Πασά στον πόλεμο που έκανε ο τελευταίος κατά του Σουλτάνου, ώστε έτσι να ενισχύσουν έμμεσα την Ελληνική Επανάσταση. Όταν όμως αντιπροσωπεία Αλβανών Μουσουλμάνων, με τους οποίους συμπολεμούσαν, επέστρεψε από το Μεσολόγγι και αφού είχαν δει εκεί την κατάσταση που επικρατούσε, έλυσαν τη συμμαχία με τους Σουλιώτες λέγοντας τους «Μα εσείς πολεμάτε για την πίστη σας και την πατρίδα σας!»

Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα

Φυσικά και όλοι οι Αρβανίτες αγωνιστές του 1821, όπως ο Ανδρούτσος, ο Κριεζιώτης, η Μπουμπουλίνα και τόσοι άλλοι δεν πολέμησαν για καμία άλλη πατρίδα παρά μόνο για την Ελλάδα.

Σήμερα, ορισμένοι ανιστόρητοι ή προπαγανδιστές επιχειρούν να ταυτίσουν το διαφορετικό γλωσσικό ιδίωμα με μία δήθεν διαφορετική εθνική ταυτότητα. Όμως οι αρβανιτόφωνοι Έλληνες με τη συμμετοχή τους στους εθνικούς αγώνες και με κάθε άλλη εθνική εκδήλωση, δηλώνουν ότι ουδεμία σχέση έχουν με τους Αλβανούς, τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους. Ο Κ. Καραστάθης παρουσιάζει μαρτυρίες Αρβανιτών Ελλήνων οι οποίοι πολέμησαν το 1940 και ομολογούν ότι, όταν μπήκαν με τον Στρατό μας στην Αλβανία, δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν. Τα αλβανικά έχουν μεγάλες διαφορές από τα αρβανίτικα και η διγλωσσία των Αρβανιτών δεν υποδηλώνει διαφορετική εθνική συνείδηση.

Σήμερα, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες αρβανιτόφωνες περιοχές της Ελλάδας, τα αρβανίτικα επιβιώνουν περισσότερο ως ζωντανή γλώσσα σε χωριά της Βοιωτίας, με σημαντικότερα ίσως κέντρα αρβανιτοφωνίας το Κυριάκι, τα Δερβενοχώρια, τα χωριά πέριξ της Θήβας (Βάγια, Ασωπία, Λεοντάρι κ.λ.π) και δευτερευόντως το Στείρι, την Αγία Άννα, τον Ελικώνα (Ζερίκι) και το Μαυρομμάτι, στη νήσο Αγκίστρι, σε χωριά της ανατολικής Κορινθίας (Σοφικό, Αγγελόκαστρο, Κόρφος, Άγιος Ιωάννης, Αθήκια, Γαλατάκι κ.α.), στις Λίμνες και το Αραχναίο (Χέλι) της Αργολίδας, στη χερσόνησο των Μεθάνων (σε μικρότερο μάλλον βαθμό), καθώς και σε χωριά της περιοχής του Κάβο Ντόρο στην Εύβοια. Στην Άνδρο, περισσότερο από όλους τους αρβανιτόφωνους οικισμούς του νησιού, η αρβανίτικη γλώσσα επιβίωσε ως γλώσσα καθημερινής επικοινωνίας μέχρι και τη δεκαετία του 1970 στο χωριό Καλιβάρι της κοινότητας Μακροταντάλου. Σε μικρότερο βαθμό, τα αρβανίτικα ομιλούνταν σποραδικά μέχρι τη δεκαετία του 1980 στα χωριά Πάνω Γαύριο, Ψωριάρεζα, Σιδόντας, Άρνη, Βουρκωτή κ.α. Τέλος και σε ορισμένα χωριά του Έβρου ομιλείται η Αρβανίτικη διάλεκτος, όπως και σε χωριά της Κάτω Σικελίας!

Νικόλαος Κριεζώτης

Στην Αττική, ο σημαντικότερος ίσως πυρήνας αρβανιτοφωνίας σήμερα, από την άποψη του μέσου όρου ηλικίας των ομιλητών ή όσων έχουν παθητική γνώση της γλώσσας, εντοπίζεται ενδεχομένως στη Φυλή (Χασιά) και δευτερευόντως σε άλλες πόλεις και οικισμούς της δυτικής κυρίως Αττικής, όπως η Μάνδρα, οι Ερυθρές (Κριεκούκι), τα Βίλια και ο Ασπρόπυργος. Στην Ανατολική Αττική είναι σήμερα οι πόλεις των Σπάτων, του Κορωπίου κλπ. Εντούτοις, οι παθητικοί γνώστες της αρβανίτικης γλώσσας είναι πολυάριθμοι σε ολόκληρο σχεδόν τον νομό Αττικής, ακόμα και σε περιοχές που είναι πλέον τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας, όπως τα Άνω Λιόσια, τα Νέα Λιόσια (σημερινό Ίλιον), οι Αχαρνές (Μενίδι), το Καματερό, η Βάρη, ίσως μάλιστα και η Μεταμόρφωση (Κουκουβάουνες). Τα Άνω Λιόσια μάλιστα πήραν το όνομά τους από τον πρώτο Ηπειρώτη (Αρβανίτη) που ήρθε και ονομαζόταν Λιόσια Πέτρου, όπως και τα Σπάτα από τον αρβανίτη πολέμαρχο της περιοχής με το όνομα ΣΠΑΤΑ τον 14ο αιώνα.

Συστηματική κατάταξη των διαλέκτων της αρβανίτικης γλώσσας έκανε ο Γερμανός γλωσσολόγος Καθηγ. Hans-Jürgen Sasse (Institut für Linguistik - Universität zu Köln, Κολωνία) στη μονογραφία Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland.

Όσον αφορά στην δυνατότητα κατανόησης των Αρβανιτών με τους Αλβανούς της Αλβανίας, οι εκτιμήσεις διαφέρουν. Σύμφωνα με τον Peter Trudgill η συνεννόηση είναι εύκολη, ενώ σύμφωνα με το Ethnologue η συνεννόηση με ομιλητές της Τόσκικης διαλέκτου είναι εν μέρει δυνατή, ενώ με ομιλητές της γκέκικης διαλέκτου η συνεννόηση είναι πολύ δύσκολη. Η εκτίμηση αυτή φαίνεται να είναι και η ορθότερη. Σύμφωνα με το Ethnologue πάλι, τα αρβανίτικα ομιλούνται από 150.000 ομιλητές (εκτίμηση του 2005).

Η αρβανίτικη γλώσσα ακούστηκε πολλές φορές και μέσα στην Βουλή των Ελλήνων. Ο Ιστορικός Γ. Βλαχογιάννης, για παράδειγμα, αναφέρει ότι κάποια στιγμή οξύνθηκαν τα πνεύματα κατά την διάρκεια συνέλευσης και ένας Αγωνιστής του 1821 αναγκάστηκε να επέμβει μιλώντας σε Αρβανίτικη γλώσσα, προκειμένου να κατευνάσει την ατμόσφαιρα.

Το 1350, οι Αρβανίτες μετακινήθηκαν προς την Πελοπόννησο έπειτα από έκκληση του Δεσπότη Μανουήλ Καντακουζηνού, ο οποίος λόγω αλλεπάλληλων ληστρικών επιθέσεων, επιθυμούσε να ενισχύσει τον εκεί πληθυσμό με την έλευση κι άλλων ελληνικών πληθυσμών. Άρα, εάν ο Καντακουζηνός δεν θεωρούσε τους Αρβανίτες Έλληνες δεν θα απευθυνόταν σε αυτούς μιας και χρειαζόταν Έλληνες αποκλειστικά.

Το 1453 ο Μωάμεθ ο Πορθητής έδωσε εντολή να εξολοθρευτούν οι Αρβανίτες Ορθόδοξοι μιας κι ήταν ίσως πιο Έλληνες κι από τους Έλληνες!

Φυσικά οι Αρβανίτες πολέμησαν και αυτοί εναντίον των Τούρκων και εξελίχθηκαν μάλιστα και σε μεγάλους οπλαρχηγούς και πολεμιστές.

Μάρκος Μπότσαρης

Οι Έλληνες Αρβανίτες πολέμησαν με λύσσα εναντίον των Τούρκων και κατέθεσαν ψυχή πλάι στον καπετάνιο οπλαρχηγό της περιοχής μας από τη Φυλή (Χασιά), μέλος της Φιλικής Εταιρείας και επιστήθιου φίλου του Στρατηγού Γεώργιου Καραϊσκάκη, Μελέτη Βασιλείου που απελευθέρωσε την Αθήνα από τους Τούρκους στις 25 Απριλίου 1821, επικεφαλής απλών χωρικών από τα χωριά της Αττικής (Μενίδι, Λιόσια, Καματερό, Κουκουβάουνες, Κορωπί, Σπάτα, Μαρκόπουλο, Παιανία κλπ Μεσογείτικα χωριά) τον Μάρκο Μπότσαρη, και άλλους. Στην περιοχή μας, Έλληνες Αρβανίτες πολέμησαν με λύσσα εναντίον του Κιουταχή κατά την πολιορκία της Ακροπόλεως, με τη θυσία τριακοσίων παλικαριών από το Μενίδι, Χασιά, Λιόσια, Δερβενοχώρια, Καματερό, στη μάχη του Καματερού (στους πρόποδες του ποικίλου όρους εκεί περίπου που βρίσκεται σήμερα ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Καματερού και η πλατεία Ηρώων Καματερού) στις 27 Ιανουαρίου 1827 με επικεφαλής τον Φιλέλληνα Ελληνογάλλο Συνταγματάρχη Διονύσιο Βούρβαχη και με πεσόντες τους οπλαρχηγούς της περιοχής Μενιδιάτες, Βερτσέκο, Λέκκα, Κιουρκατιώτη κ.α και ακολούθως στη μάχη του Δραγουμάνο πολύ κοντά στο σημείο που βρισκόμαστε σήμερα. Γνωστοί Αρβανίτες ήταν επίσης οι Κουντουριώτηδες, οι Ζαΐμηδες, ο Μιαούλης, η Μπουμπουλίνα, ο Στρατηγός Θ. Πάγκαλος, ο γιός του Πτχος Γ. Πάγκαλος της 1ης σειράς Ικάρων, ο Στρατηγός Ευστ. Λιόσης από τα Άνω Λιόσια (ήρωας της Μικρασιατικής εκστρατείας και αργότερα βασικό επιτελικό στέλεχος του Στρατάρχη Παπάγου στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο) κλπ Στρατιωτικοί και Πολιτικοί, Ιεράρχες, όπως ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμος Λιάπης (καταγωγή από τα Οινόφυτα Βοιωτίας) και διεθνούς φήμης καταξιωμένοι καλλιτέχνες όπως, η Μελίνα Μερκούρη, η πρέσβειρα του ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό, ο ζωγράφος Νίκος Εγγονόπουλος, ο τέως Πρωθυπουργός Δ. Βούλγαρης, η μεγάλη ηθοποιός Έλλη Λαμπέτη και πολλοί άλλοι.

Οι Αρβανίτες είχαν και έχουν έντονη την ελληνική συνείδηση, γιατί πολύ απλά είναι ΕΛΛΗΝΕΣ. Άλλοι εξαλβανίστηκαν και παραμένουν σ’ αυτή την κατάσταση μέχρι και σήμερα. Ο Γενικός Προνοητής του Μοριά, Jacomo Barbarrigo, έγραψε το 1479: «Οι Αρβανίτες και οι Έλληνες δεν είναι παρά ένας μόνος λαός που μισεί κάθε ξένο», (εννοώντας προφανώς τους κατακτητές της εποχής). Σίγουρα θα μπορούσαμε να πούμε κι άλλα για τους Αρβανίτες, αλλά δεν μας το επιτρέπει ο χρόνος. Όποιος θέλει μπορεί να ερευνήσει περαιτέρω καθόσον υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, πριν βγάλει το οποιοδήποτε συμπέρασμα. Μερικοί πάντως, θα πρέπει να πάψουν να μιλούν για αλβανική μειονότητα στην Ελλάδα και να εννοούν τους Έλληνες Αρβανίτες. Ας κοιτάξουν καλύτερα πάνω σε ποιες βάσεις δημιουργήθηκε το σημερινό αλβανικό κράτος με τον τεχνητό αλβανικό εθνικισμό που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες, για όποιον μελετήσει τις διάφορες πηγές της εποχής, με το σημερινό εγχείρημα των Σκοπίων.

Σας ευχαριστώ πολύ.-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ

• Breu, Walter: Sprachliche Minderheiten in Italien und Griechenland. Στο: Spillner, Bernd (Επιμ.): Interkulturelle Kommunikation. (Forum angewandte Linguistik. Τμ. 21). Φρανκφούρτη / Βέρνη / N.Y. / Παρίσι (Lang). 1990. σ. 169-170.

• Ducelier, Alain: Traveaux et memoires. Τμ. 3. L’ Albanon et les Albanais au 16 siècle. σ. 354-368. Παρίσι (Κέντρο Ερευνών Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού). 1968.

• Haebler, Claus: Grammatik der albanischen Mundart von Salamis. Albanische Forschungen. Τμ. 3. Βισμπάντεν (Harrassowitz). 1965.

• Hamp, Eric P.: «On the Arvanitika Dialects of Attica and the Megarid». Balkansko Eznikoznanie III. 2. 1961. σ. 101-106.

• Jochalas, Titos P.: Über die Einwanderung der Albaner in Griechenland. Eine zusammenfassende Betrachtung. Μόναχο (Dr.Dr. Rudolf Trofenik). 1971.

• Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων: Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα (Αρβανίτικα, Βλάχικα, Γλώσσες της μειονότητας της Δ. Θράκης, σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας). Αθήνα (Αλεξάνδρεια). 2001.

• Κόλλιας, Αρ.: Οι Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνων. Αθήνα. 1985.

• Μπίρης, Κώστας: Αρβανίτες. Οι Δωριείς του Νεότερου Ελληνισμού. Αθήνα. 1981.

• Sasse, Hans-Jürgen: Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland. Βισμπάντεν. 1991.

• Stadtmueller, Georg: Forschungen zur albanischen Frühgeschichte. (Albanische Forschungen. Τμ. 2). Βισμπάντεν (Otto Harrassowitz). 1966.

• Tsitsipis, Lukas D.: Language change and language death in albanian speech communities in Greece. A sociolinguistic study. University of Wisconsin-Madison (Διατριβή). 1981.

• Τζαβάρας, Ξενοφών: "Γλωσσική επαφή και εκπαιδευτική διαδικασία (σύγκριση αρβανίτικης-αλβανικής γλώσσας)", Ήριννα2 (Σύνδεσμος Φιλολόγων Δωδεκανήσου) 2008. σ. 67-74.

• Κώστα Καραστάθη. «Έλληνες από το Αρβανον» και υπότιτλο «Η αλήθεια για την ταυτότητα των Αρβανιτών εποίκων μας»